Józef Piłsudski (ur. 5.12.1867 r. w Zułowie na Wileńszczyźnie, zm. 12.05.1935 r. w Warszawie) - działacz socjalistyczny, twórca Legionów, Marszałek Polski, najwybitniejszy polski mąż stanu.

Dzieciństwo i wczesna młodość

Przyszły Marszałek Józef Piłsudski urodził się w majątku Zułów, położonym w powiecie święciańskim, 60 km na północ od Wilna. Był czwartym z dwanaściorga dzieci Józefa Wincentego, komisarza powiatu kowieńskiego w powstaniu styczniowym, oraz Marii z Billewiczów – z tego właśnie rodu, który Henryk Sienkiewicz uwiecznił w pierwszym zdaniu Potopu (,,Był na Żmudzi ród możny, od Mendoga się wywodzący, wielce skoligacony i [...] nad wszystkie inne szanowany"). Ochrzczony w pobliskim kościele parafialnym w Powiewiórce, młody Józef Klemens (bo takie imiona na chrzcie otrzymał) wychowywany był przez matkę w kulcie powstania styczniowego i wielkiej poezji romantycznej. Sam uwielbił nade wszystko poezję Juliusza Słowackiego. Po spaleniu dworu, rodzina, zadłużona mało roztropnymi przedsięwzięciami inwestycyjnymi Józefa Wincentego, nie mogła pozwolić sobie na odbudowę i przeniosła się do Wilna. Tu młody Ziuk (bo tak go wówczas nazywano) musiał już uczęszczać do rosyjskiego gimnazjum rządowego. Razem ze starszym bratem, Bronisławem, brał udział w konspiracji uczniowskiej.

Na zesłaniu

W 1885 r. rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Charkowie. Studia, które chciał kontynuować w Dorpacie, przerwało aresztowanie w marcu 1887 r. z powodu związków z rosyjską konspiracją antycarską. W procesie, w którym jego brat, Bronisław, skazany został na 15 lat katorgi, a starszy brat Lenina, Aleksander Uljanow, na karę śmierci, Józef otrzymał wyrok 5 lat zesłania we wschodniej Syberii. Trafił do Kireńska nad Leną, a następnie do Tunki pod Irkuckiem.

PPS

Po powrocie zawiązał w 1893 r. organizację Polskiej Partii Socjalistycznej na Litwie. Idee socjalistyczne traktował jako narzędzie w walce o niepodległość Polski. Od 1894 r. wydawał główne pismo konspiracji PPS – ,,Robotnik". Po wykryciu tajnej drukarni w jego łódzkim mieszkaniu został w lutym 1900 r. aresztowany wraz z poślubioną pół roku wcześniej Marią Juszkiewiczową (ponieważ była rozwódką, do ślubu Piłsudski zmienił wyznanie na ewangelicko-augsburskie, do katolickiego wrócił w lutym 1916 r.). Symulując chorobę umysłową, zbiegł z petersburskiego szpitala w grudniu 1900 r. Przez kilka miesięcy przebywał w Londynie, w kraju ponownie włączył się do konspiracji w PPS. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. udał się do Tokio z ofertą zorganizowania legionu polskiego przeciw Imperium Rosyjskiemu (zabiegi te sparaliżował przebywający również w Tokio Roman Dmowski). W czasie rewolucji 1905 roku skoncentrował się na budowaniu Organizacji Bojowej PPS, która miała przygotować Polaków do walki o niepodległość.

"Chcę zwyciężyć"

Kiedy większość w PPS odrzuciła hasło zbrojnego powstania, powołał we wrześniu 1906 r. PPS-Frakcję Rewolucyjną. Na potrzeby nowej, konspiracyjnej organizacji zbrojnej poprowadził osobiście napad na carski wagon pocztowy na stacji Bezdany pod Wilnem, 26 września 1908 r. Pieniądze zdobyte w tej akcji (200 tys. rubli) zostały zużyte na potrzeby istniejącego już od czerwca 1908 r. we Lwowie konspiracyjnego Związku Walki Czynnej. Poruszającym świadectwem patriotyzmu czynu, jaki Piłsudski reprezentował, jest jego list-testament spisany przed akcją pod Bezdanami, wysłany do Feliksa Perla: „Walczę i umrę jedynie dlatego, że w wychodku, jakim jest nasze życie, żyć nie mogę, to ubliża - słyszysz! - ubliża mi, jako człowiekowi z godnością nie niewolniczą. Niech inni się bawią w hodowanie kwiatów czy socjalizmu, czy polskości, czy czego innego w wychodkowej (nawet nie klozetowej) atmosferze - ja nie mogę! [...] Chcę zwyciężyć, a bez walki, i to walki na ostre, jestem nie zapaśnikiem nawet, ale wprost bydlęciem, okła- danym kijem czy nahajką".

Z tajnego Związku Walki Czynnej zorganizował Piłsudski w 1910 r. w Galicji legalne stowarzyszenie paramilitarne: Związek Strzelecki, który miał faktycznie przygotowywać młodych ludzi do walki o niepodległość Polski w momencie wybuchu wojny między zaborcami. Piłsudski został Komendantem Głównym,,Strzelca" (jak popularnie nazywano tę formację). Budziła się duma z tworzenia pierwszego zalążka odrodzonego Wojska Polskiego. Każdy z ubranych w szare (później szaroniebieskie) mundury, wyróżniające się od armii austriackiej, polskich strzelców był dumny z charakterystycznej dla ich formacji czapki-maciejówki z orzełkiem, a przede wszystkim z dzielnego Komendanta. Utrwalały tę dumę, budziły patriotyzm mas strzeleckie piosenki: stworzona w 1913 r. podczas marszu z Lanckorony do Krakowa piosenka O mój rozmarynie... (,,...Ułani werbują, / Strzelcy maszerują, /Zaciągnę się"), czy jeszcze sławniejsza piosenka Feliksa Gwiżdża Przybyli ułani. Piłsudski zdobył dla akcji strzeleckiej poparcie finansowe (Polski Skarb Wojskowy) oraz polityczne, w postaci Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Pobudzał patriotyzm swoimi wykładami i tekstami (m.in. opublikowaną w 1913 r. broszurą 22 stycznia 1863).

I wojna światowa

Tuż przed wybuchem I wojny wydał rozkazy mobilizacyjne dla strzelców, a 3 sierpnia 1914 r. ogłosił proklamację o powstaniu przeciw Rosji, tworząc zarazem pierwszy oddział, który miał wkroczyć z Galicji pod zabór rosyjski z wyzwoleńczą misją - 1. Kompanię Kadrową.

Trzy dni później odprawił w krakowskich Oleandrach 144 młodych żołnierzy do walki o wolną Polskę. Wobec niepowodzenia powstańczych planów Piłsudski zgodził się przekształcić swoją formację w podporządkowane komendzie austriackiej Legiony Polskie. Sam stanął na czele 1. Pułku, a od grudnia 1914 r. - I Brygady. Bezpo- średnio dowodził w walkach toczonych przez jego oddziały z Rosjanami, m.in. pod Nowym Korczynem i Opatowcem (wrzesień 1914), pod Krzywopłotami i Uliną Małą (listopad 1914), wiosną 1915 nad Nidą, następnie pod Konarami (maj 1915), wreszcie na Wołyniu, w dużej bitwie pod Kostiuchnówką (lipiec 1916).

Legendę bohaterskiego czynu ochotników I Brygady i ich wodza utrwalały takie piosenki, jak ułożona w 1917 r. My, Pierwsza Brygada (autor, Andrzej Tadeusz Hałaciński, zginął w 1940 r. w Katyniu), Wacława Kostki-Biernackiego Jedzie, jedzie na Kasztance... i dziesiątki innych, podobnie jak reportaże i opowiadania Andrzeja Struga, Juliana Kaden-Bandrowskiego, akwarele i rysunki legionowych artystów, m.in. Leopolda Gottlieba, Kazimierza Sichulskiego czy Leona Wyczółkowskiego.

Piłsudski dysponował jednocześnie utworzoną w sierpniu 1914 r. podziemną konspiracją: Polską Organizacją Wojskową (POW), która rozwijała działalność na terenie Królestwa Polskiego. Chciał w ten sposób utrzymać pod swoją kontrolą niezależny od państw centralnych instrument w dalszej walce o niepodległość. Nie zamierzał sam stać się narzędziem Austrii i Niemiec, żądał własnego „rządu i wojska" dla Polski. W grudniu 1916 r. zgodził się wejść do Tymczasowej Rady Stanu, która miała utworzyć polską armię. Kiedy jednak rewolucja lutowa 1917 roku obaliła carat w Rosji, nie chciał dalej wiązać się z państwami centralnymi. W lipcu 1917 r. polecił legionistom z zaboru rosyjskiego odmówić złożenia przysięgi na sojusz z Niemcami i Austrią. Został wówczas aresztowany i internowany przez Niemców w twierdzy w Magdeburgu.

Niepodległa

Zwolniony wobec klęski Niemiec w I wojnie, przybył do Warszawy 10 listopada 1918 r., gdzie następnego dnia Rada Regencyjna powierzyła mu zwierzchnictwo nad tworzącym się wojskiem polskim, a 14 listopada - pełnię władzy. 22 listopada 1918 r. Józef Piłsudski objął funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa, którą miał sprawować do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Powołał nowy rząd, najpierw Jędrzeja Moraczewskiego, a po osiągnięciu porozumienia z kierowanym przez Dmowskiego Komitetem Narodowym Polskim - rząd Ignacego Paderewskiego (od stycznia 1919). Energicznie przeprowadził wybory do Sejmu Ustawodawczego, który 20 lutego 1919 r. przedłużył jego mandat Naczelnika Państwa i zarazem Naczelnego Wodza do czasu uchwalenia konstytucji.

Największą zasługą Piłsudskiego stało się w tym momencie uratowanie kraju przed chaosem społecznych niepokojów, które ogarnęły wówczas nie tylko Rosję i Ukrainę, ale i Niemcy. Największą wagę przywiązywał, jak najsłuszniej, do stworzenia zdolnej do obrony nowego państwa armii. Głównym przeciwnikiem, któremu należało stawić czoło, byli bolszewicy kierujący ofensywą Rosji sowieckiej na zachód.

Wobec rosyjskiego imperializmu

Wojsko Polskie zatrzymało rozpęd Armii Czerwonej w lutym 1919 r., a w kwietniu Józef Piłsudski od akcji wyzwolenia Wilna rozpoczął swój ambitny projekt ofensywy militarno-politycznej, który miał doprowadzić do połączenia z Polską Litwy i Ukrainy w federacyjnym przymierzu - przeciw rosyjskiemu (sowieckiemu) imperializmowi. Tę ofertę, wyłożoną przez Piłsudskiego w „Odezwie do mieszkańców b. Wielkiego Księstwa Litewskiego" (kwiecień 1919) odrzucili, niestety, nacjonaliści litewscy, a w kraju przeciwstawiali się temu programowi zwolennicy koncepcji państwa narodowego, reprezentowanej przez Romana Dmowskiego.

Wyzwalając kolejne obszary na wschodzie (m.in. Mińsk w sierpniu 1919, Kamieniec Podolski w listopadzie 1919), Naczelny Wódz szykował się do generalnego starcia z Rosją sowiecką. 19 marca 1920 r. przyjął tytuł Pierwszego Marszałka Polski. Chcąc uprzedzić szykowaną od stycznia 1920 r. ofensywę sowiecką, przygotował uderzenie wyprzedzające na Kijów, wsparte zawarciem układu politycznego z atamanem Symonem Petlurą.

Rozpoczęta 25 kwietnia 1920 r. ofensywa polska, dowodzona osobiście przez Piłsudskiego, doprowadziła do zajęcia Kijowa, ale załamała się wobec potężnego uderzenia Armii Czerwonej na Białorusi. Naczelny Wódz zorganizował skuteczną obronę odrodzonego państwa. Zatrzymał sowiecką nawałę w wielkiej bitwie pod Warszawą (14-26 sierpnia 1920), stoczonej według przyjętego przez Piłsudskiego planu. Ten największy od czasów bitwy pod Wiedniem triumf oręża polskiego ocalił nie tylko Polskę, ale także większość Europy przed planowaną już wtedy sowietyzacją.

Po kolejnym zwycięstwie, odniesionym przez Piłsudskiego w bitwie nad Niemnem (22 września - 5 października 1920), zdecydował się, wobec wyczerpania społeczeństwa wojną, na rozejm z Rosją sowiecką (12 października 1920). Zaakceptował projekt odzyskania Wilna z rąk nacjonalistów litewskich (którym miasto przekazała Armia Czerwona) - plan ten wykonał w październiku 1920 r. gen. Lucjan Żeligowski.

Wódz do końca życia

Po pokoju z Rosją sowiecką w Rydze i uchwaleniu konstytucji RP przez Sejm (w marcu 1921) Piłsudski tworzył swój obóz polityczny, bazując na stronnictwach sejmowych: PPS, PSL "Wyzwolenie" i kilku mniejszych, jak również korzystając z poparcia wiernych mu środowisk wojskowych. W grudniu 1922 r. nie zdecydował się jednak kandydować na urząd prezydenta; zachował tylko funkcję szefa sztabu generalnego.

W październiku 1921 r. Józef Piłsudski ożenił się po śmierci pierwszej żony z Aleksandrą Szczerbińską (doczekał się z nią dwóch córek - Wandy i Jadwigi). Po rezygnacji z urzędu szefa sztabu, przeniósł się w maju 1923 r. do prywatnej willi w Sulejówku. Do władzy wrócił w wyniku zamachu stanu, przeprowadzonego przy użyciu wiernych mu oddziałów wojskowych 12-15 maja 1926 r. Za cele stawiał sobie oczyszczenie państwa z korupcji, partyjniactwa, a przede wszystkim zabezpieczenie zagrożonej na arenie międzynarodowej pozycji Polski.

Choć formalnie sprawował urząd premiera tylko dwa razy (od 2 października 1926 do 27 czerwca 1927 i od 25 sierpnia do 4 grudnia 1930) i nie ubiegał się o urząd prezydenta, pozostał do końca życia faktycznym dyktatorem, w każdym razie w dziedzinie spraw zagranicznych i obronności kraju. „Ni to Kostiuszko, ni to Korsikan" - coś jak Kościuszko, coś jak Napoleon - tak sam Piłsudski określał swoje miejsce. Mocną ręką chronił przed naciskającymi z dwóch stron systemami totalitarnymi. Doprowadził do podpisania układu o nieagresji z ZSRS (w 1932) oraz deklaracji o niestosowaniu przemocy z Niemcami (1934), zacieśnił stosunki z Rumunią, starał się uzyskać bliższe relacje z Londynem.

Rozumiał wielkość Polski

Na każdym kroku Józef Piłsudski starał się akcentować wielkość Polski i znaczenie służby tej wielkości. Najpiękniej uczynił to, organizując wielkie uroczystości z okazji sprowadzenia prochów Juliusza Słowackiego na Wawel w czerwcu 1927. Najdosadniej na ostatniej naradzie ze swoimi współpracownikami-premierami w marcu 1934, kiedy uznał „za bezsensowne wdawanie się Polski zbyt skwapliwie w stosunki zagraniczne zachodnie dlatego, ponieważ tam nic innego nie może nas czekać, jak tylko włażenie zachodowi w d...". Chciał stworzyć polskie imperium na wschodzie Europy, bezpieczne między Niemcami i Rosją, chroniące inne mniejsze narody między Bałtykiem i Morzem Czarnym. W stosunkach z innymi państwami miał jedno zalecenie: „Nigdy nie zniżać głowy, tzn. przestrzegać godności”.

Śmierć i pogrzeb

Chory na raka wątroby, zmarł 12 maja 1935 r. w swym mieszkaniu w Belwederze. Pochowany został na Wawelu, sześć dni później. "Bo królom był równy" - tak powiedział, uzasadniając osiem lat wcześniej decyzję o pochówku Słowackiego w krypcie królewskiej katedry. Sam zasłużył na podobną opinię. Jak nikt inny, pomógł Polsce odzyskać niepodległość i obronić ją na 20 lat, zostawiając testament swej nieugiętej woli walki o polską godność i wielkość następnym pokoleniom.

Andrzej Nowak

Biogram pochodzi z "Wielkiej Księgi Patriotów Polskich", wyd. Biały Kruk. Śródtytuły pochodzą od redakcji; red. AD.