Polska i Rosja. Sąsiedztwo wolności i despotyzmu X-XXI w.

Spróbujemy przebiec wzrokiem poprzez historię Polski, spoglądając na nią przez szczególny pryzmat – stosunków z Rosją. Kiedy zastanawiamy się nad relacjami polsko-rosyjskimi, przychodzą nam na myśl oczywiście wydarzenia najnowsze, tragiczne, związane z tragedią smoleńską w 2010 roku, a teraz z wojną na Ukrainie rozpętaną przez Władimira Putina. Ale także te związane z rozdrapanymi ranami historii niedawnej – II wojny światowej, agresji sowieckiej w 1939 roku na Polskę, okupacji ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Stawiamy sobie wtedy pytania. Na ile winy historyczne, które jednoznacznie leżą po jednej stronie tamtego konfliktu – po stronie sowieckiej – możemy przypisać Rosji i Rosjanom? Na ile Rosja i Rosjanie byli częścią tego ogromnego zespołu ofiar systemu komunistycznego z lat 1917–1991, kiedy istniał ten szczególny twór ideologiczny – Rosja Sowiecka, potem Związek Sowiecki? Te właśnie wydarzenia z XX i XXI wieku, przyciągając naszą uwagę do stosunków polsko-rosyjskich w sposób bolesny, żywy – powracają ze szczególną siłą wtedy, kiedy np. słuchaliśmy w Warszawie na Zamku Królewskim słów listu biskupów polskich i patriarchy Cyryla I – w sierpniu 2012 r. – o pojednaniu narodu polskiego i rosyjskiego. Bardzo piękne, choć trudne przesłanie. Niestety, kompromituje je całkowicie fakt, że po stronie rosyjskiej nadawcą jest wieloletni agent KGB (kryptonim: Michajłow, od 1972 roku), systematycznie wspierający autorytetem głowy Cerkwi każdy akt agresji imperialnej Moskwy, aż do tego najnowszego, skierowanego przeciw Ukrainie w 2022 roku.

Historia jest właśnie po to, żeby zastanowić się nad sensem tego brzemienia, które dane zostało nam i Rosjanom przez to sąsiedztwo, nad sensem misji być może niedokończonej, trwającej we wzajemnych relacjach. Kiedy zastanawiamy się nad tym trudnym dziedzictwem, którego dotykali także biskupi we wspomnianym liście, pozostawiając je, na szczęście, historykom, nie rozgrzeszając zbyt łatwo tej tak trudnej historii, często wraca do nas myśl – czy mogło być inaczej? Czy z Rosjanami mogliśmy żyć lepiej? Wielu wie z osobistego doświadczenia, że spotykając się z nimi w życiu codziennym nie mamy na ogół problemów w porozumieniu się, w rozmowie, w sympatycznym kontakcie towarzyskim. Przede wszystkim zbliża nas język, jesteśmy „braćmi Słowianami” w dziedzictwie kultury języka o wspólnych korzeniach. Może więc dałoby się na tej płaszczyźnie ułożyć te stosunki inaczej, a wtedy nasza historia może potoczyłaby się lepiej?

Pytanie to często zadajemy sobie w kontekście trudnych stosunków Polski z innymi sąsiadami, zwłaszcza tymi z zachodu, z Niemcami, których trudno nazwać braćmi przez kulturę języka, ale z którymi połączeni jesteśmy wspólnotą cywilizacji łacińskiej. Wybitny nasz myśliciel i historyk Feliks Koneczny (1862–1949) nie zgodziłby się z tym stwierdzeniem – powiedziałby, że Niemcy należą do cywilizacji bizantyjskiej. Częściej jednak odruchowo i zdroworozsądkowo, acz nie w każdym historycznym przypadku słusznie (o czym będzie jeszcze mowa), lokujemy Niemców w tej samej cywilizacji łacińskiej. Mamy też szczególną historię relacji z sąsiadem wewnętrznym – z ludnością żydowską, która napływa do państwa Piastów od pierwszych wieków naszej historii, stanowiąc bardzo ważny współtworzący ją element, a jednocześnie swoisty problem. Także w tym kontekście rozważamy często ciężar naszych stosunków z Rosją. Może gdyby nie dzielił nas konflikt z Rosją, lepiej wyglądałyby wszystkie inne nasze relacje z sąsiadami? Czy ten konflikt był nieuchronny? Czy dało się inaczej, mądrzej poprowadzić, a przynajmniej odczytywać te dzieje? Zacznę od problemu podstawowego: czy z pełną odpowiedzialnością moglibyśmy obronić tezę, że Rosjanie to nasi bracia? Sprawa jest skomplikowana.