Sybir. Dzieje polskich zesłańców XVIII–XX w.

Życie codzienne na Syberii

Prawie dziesięcioletni pobyt w Iszymie musiał więc dzielić Adolf Januszkiewicz między zajęcia intelektualne i praktyczne. Zabiegał o przeżycie w trudnych warunkach syberyjskich, przetrwanie długich, ciężkich zim, wiosen i jesieni bardziej podobnych do zimy niż do krótkiego, nieraz upalnego lata. Musiał zorganizować całe gospodarstwo, zapewnić sobie żywność, opał, pomoc domową. Z czasem, żeby najbardziej się uniezależnić, zajął się także uprawą ziemi, czy raczej ogrodu, a nawet hodowlą i polowaniem. „Kopię ogródek – donosił matce wiosną – biegam za kaczkami i zającami, łowię ryby, ciągłym ruchem bronię się od melancholii, która tak łatwo napastuje w podobnym [do mojego] położeniu. Kupiłem sobie konia, hoduję kilka sztuk bydła. Wyszedłem na pasterza, szkoda tylko, że kraj nie jest Arkadią”.

Stara się zachować poczucie humoru w kraju, który jest przeciwieństwem Arkadii. Opisuje dokładnie i obrazowo swe różne zajęcia w różnych porach roku, cały tryb życia. I tak w najlepszym czasie lata wygląda jego dzień: „Rano, jak tylko dzień, stuk – stuk w okiennicę; miejski pastuch woła: ‘wyganiajtie korowu!’ Budzę się i wrzeszczę na striapkę: ‘wyganiaj korowu!”. Ona leci doić Siniuchę, co prędko się odbywa, bo moja Siniucha w poważnym stanie i daje teraz mleka jak na lekarstwo. Krowa wychodzi, a ja biorę konia, prowadzę go do rzeki i napoiwszy siodłam, siadam na niego z workiem w ręku lecę na bazar kupić mięsa. Stamtąd ruszam jeszcze za tym lub owym interesem na drugi koniec miasta. (…) O piątej wracam, daję jeść koniowi, smaruję telegę, polewam moje kwiaty, piję herbatę, czytam Silvio Pellico, poję mlekiem kotkę, którą hoduję na postrach myszy w zimie, karmię mojego niezrównanego Trezora, słucham raportu o kurczętach i nowo narodzonych gołąbkach, daję jej rozkaz, żeby na obiad ‘sostrapała chołodziec i użaryła biełuju kuropaszku’, na co mi ona, á la Odillon Barrot stawi opozycją, kładąc za przyczynę, że nie ma śmietany, bo Siniucha ‘rawno zdurała’. (…) Po śniadaniu, jeśli niezbyt gorąco, pracuję w ogrodzie; po obiedzie zaś, gdy się słońce cokolwiek zniży, zaprzęgam konia do telegi. (…) Zabrawszy na telegę cały mój dwór i którego z towarzyszy jadę w step po jagody lub zwierzynę i siano. Póki słoneczny skwar nie spali truskawek, zbieramy je garściami, potem czepiamy się po wąwozach szukając czarnych porzeczek, najczęściej jednak polujemy, to jest gdy nam strzelać nie wolno, łapiemy psami kuropatwy i cietrzewie”.

Najgorszy oczywiście był czas zimy, który rozciągał się na ponad pół roku. „Kilka dni temu mieliśmy ‘purgę’, która przeszło 20 godzin trwała – pisał w jednym z listów. – Nigdy w życiu nie widziałem takiej burzy. Dom mój stary, wystawiony frontem do stepu, był w wielkiej obawie o swoje kości. Już myślałem nieraz, że ogromne fale śniegu, pędzone wyjącym wiatrem, wywrócą go i zasypią. (…) Kilku ludzi wracających ze stepu zamarzło w drodze. Wśród białego dnia zrobiło się ciemno jak w nocy; nie mogłem więc czytać, trzeba było tylko szukać rozrywki w fajce i chodzić po pokoju na wzór kapitana okrętu, kiedy w podobnym przypadku na morzu niespokojnie przebiega pokład. (…) Na koniec wszystko ucichło, mróz ścisnął powietrze, wypogodziło się niebo, a światło zorzy borealnej fantastycznymi swoimi kolorami rozweseliło duszę moją”.

Monotonię uciążliwego życia na Syberii przerywały nieliczne święta, uroczystości i okazje do spotkań. Koniec zimy świętowano skromnymi zabawami, podczas których „‘kataszka’ z gór lodem oblanych i ‘kalanka’, czyli szlichtada po długich ulicach Iszymu są zwykłymi zabawami wyższej i niższej publiczności, bez żadnych balów, żadnych maskarad”.

Jeden raz wspomina Januszkiewicz o wizycie duchownego w Iszymie, co też staje się okazją do wspomnień o pobycie w Rzymie: „Tydzień temu mieliśmy tutaj naszego proboszcza, księdza z zakonu Dominikanów. Mieszka on ze swym wikarym przy katolickiej kaplicy w Tomsku, a parafia jego rozciąga się od Uralu aż po brzegi Obu wzdłuż, wszerz zaś od Lodowatego morza do stóp Ałtaju. W obwodzie jej można by pomieścić parę Francji, ze trzy Anglie i ze cztery tuzina małych księstw niemieckich. Na tej jednak rozległej przestrzeni rzadko gdzie pasie się zabłąkana jaka owieczka z trzody, której on jest pasterzem; największa bowiem część ludności należy do wyznania greko-rosyjskiego, reszta trzyma się zasad Koranu, Ostiacy zaś, Samojedzi i Tunguzi chwalą Boga podług swoich wyobrażeń. W Iszymie znalazł nasz proboszcz ze czterdziestu parafian, rachując w tę liczbę kilku Cyganów i trzy czy cztery Sybille, szanowne ich połowice. Wyspowiadał nas, mszę odprawił i pobłogosławiwszy pojechał dalej. Widok jego wielkie na mnie zrobił wrażenie. Od wyjazdu mego z kraju, księdza na oczy nie widziałem”. Tu przypomniały mu się najdawniejsze uroczystości religijne z jego młodości w rodzinnym gronie i lata szkolne u dominikanów właśnie w Nieświeżu, później zaś także pobyt w Rzymie.

Pierwszy biograf Adolfa Januszkiewicza, jego uniwersytecki kolega Feliks Wrotnowski, w wydanym na emigracji w 1861 roku Żywocie Adolfa Januszkiewicza tak ujmował sytuację duchową coraz dłużej przebywających na zesłaniu: „Braciom Sybirczykom odjęta była wszelka spółka z ruchem ludzkiego świata, którego by kierunkom, jako synowie Polski, błogosławić lub złorzeczyć mogli; odjęta była nawet wszelka własnodzielność w zbliżeniu się do jedynego ich celu, do wyjścia z niewoli i cywilnego nicestwa. Nieruchomość oczekiwania z odradzającą się ciągle niecierpliwością powrotu, stanowiły ich Prometeuszową męczarnię. Bieg czasu wywierał na nich dziwnie sprzeczne wrażenie: pragnąc tego, co miał przynieść, musieli lękać się tego, co unosił. Myślą przykutych do zostawionej za sobą młodości, trwożyła i jak choroba, której się boimy, ogarniała przedwczesna starość”.