Kościół na straży polskiej niepodległości

Od wydawcy   6

Martyna Deszczyńska

Naród bez państwa   10

I.         Wprowadzenie   11
II.        Katolicyzm a narodowość u progu XIX stulecia   20
III.       Kościół katolicki na ziemiach polskich od upadku państwa do końca XIX stulecia   25
IV.       Wkład duchowieństwa w kulturę i naukę polską doby zaborów   66
V.        Zakony w XIX wieku i problem ich kasat    73
VI.       Kościół katolicki a życie społeczeństwa polskiego w XIX w. na ziemiach polskich   82
VII.      U progu niepodległości   125
VIII.     Zakończenie   140

Andrzej Nowak

Czas walki z Bogiem 144

I.         Niepodległość
– w cieniu czerwonej gwiazdy (1918–1939)   145
II.        Czas wojny: świadectwo Kościoła ­męczeńskiego
w umęczonej Polsce (1939–1945)   171
III.      „Non possumus”
– Kościół wobec naporu stalinizmu (1945–1956)   202
IV.       Prymas Tysiąclecia
– na drodze do wolności ­narodu (1956–1978)   226
V.        Pod opieką Jana Pawła II
– droga przez ­uniesienia i krzyże (1978–1991)   259

Dla podtrzymania Polaków na drodze do wolności najważniejsze znaczenie w tragicznym czasie stanu wojennego miała jednak przede wszystkim osoba Jana Pawła II. Jego uwaga, modlitwa, jego słowa, zachęta, nauka, pomoc. Papież zareagował na wiadomość o stanie wojennym zaraz na modlitwie na Anioł Pański 13 grudnia 1981 roku. Trzy dni później na audiencji generalnej Jan Paweł II kierował te słowa do swoich rodaków – i do depczącej ich wolność władzy:
„[…] Moja troska zwraca się ponownie w stronę Ojczyzny, w stronę tego Narodu, którego jestem synem – i który tak jak każdy naród i kraj ma prawo do szczególnej troski Kościoła. Troska ta ogarnia w tej chwili całą Polskę i wszystkich Polaków. Mają oni, jako Naród, prawo do życia swoim własnym życiem – i do rozwiązywania swoich problemów wewnętrznych w duchu własnych przekonań, zgodnie ze swoją kulturą i tradycją narodową. Spraw tych, niewątpliwie trudnych, nie można rozwiązywać przy użyciu przemocy. Stąd moje wezwanie i prośba, którą skierowuję do wszystkich synów Ojczyzny: trzeba wrócić na drogę odnowy, kształtowanej metodą dialogu, przy poszanowaniu praw każdego człowieka i obywatela, przy szczególnym poszanowaniu praw człowieka pracy. Ta droga nie była łatwa – ze zrozumiałych przyczyn – ale nie jest niemożliwa. Siła i powaga władzy wyraża się w takim dialogu, a nie w użyciu przemocy”.

Do sprawy polskiej wolności i aktualnej niewoli Jan Paweł II powracał wciąż. Wyrażał na rozmaite sposoby solidarność z tymi, którzy cierpieli, którzy byli uwięzieni, a z którymi utrzymywał cały czas duchowy, niekiedy także korespondencyjny kontakt (do Jana Pawła II przemycane były do Watykanu listy od internowanych działaczy „Solidarności”). Starał się natchnąć polskich biskupów mocą ducha, potrzebną do podtrzymania narodu w trudnym czasie. O obowiązkach Kościoła wobec narodowej także wspólnoty, wobec sprawy jej wolności, mówił szczególnie dobitnie w czasie wizyty biskupów polskich ad limina apostolorum w Watykanie, 11 października 1982 roku:

„[…] Kapłan ‘z ludzi wzięty i dla ludzi postanowiony’. Biskup również. Stąd płynie jego odpowiedzialność nie tylko za losy Kościoła, ale także Narodu; z którym Kościół zawsze był złączony w doli i niedoli. Społeczeństwo polskie zawsze też upatrywało w Kościele powiernika swoich nadziei. Kościół bowiem bronił słusznych praw narodowych i obywatelskich. W imię miłości Matki-Ojczyzny Kościół występował w obronie wolności i godności Polski, jej suwerenności i niepodległości, praworządności i ładu. Kościół wysoko cenił ofiarę składaną w służbie Ojczyzny i Narodu. Kościół stawiał czoło przemocy, świadomie ochraniał narodowe tradycje i strzegł pieczołowicie dziedzictwa kultury chrześcijańskiej. Bronił przed zniewoleniem dusz i umysłów, bronił przed łamaniem sumień, zabezpieczał poczucie wolności duchowej. Tej wolności wewnętrznej, która w każdym czasie jest dla człowieka i dla chrześcijanina rzeczą najważniejszą. Życzę wam, drodzy Bracia, abyście wraz z powierzoną sobie owczarnią nie utracili nigdy tej wolności ducha, jaką Chrystus obdarzył wszystkie dzieci Boże. […] W imieniu tych braci Chrystusa, w imieniu wszystkich Polaków internowanych i uwięzionych oraz ich udręczonych rodzin, w imieniu rodzin wielodzietnych i borykających się z wielorakimi trudnościami składam wam serdeczne ‘Bóg zapłać’ za duszpasterską troskę w zakresie moralnym i materialnym, której nie szczędzicie potrzebującym w waszych wspólnotach, dzięki wzajemnej ofiarności i rozległej pomocy humanitarnej z innych krajów i narodów. Wyrazy szczególnego podziękowania i uznania kieruję z tego miejsca do przewodniczącego i członków Komisji Charytatywnej Episkopatu oraz do wszystkich Komitetów Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom za wieloraką działalność charytatywną, prowadzoną na szczeblu centralnym, diecezjalnym i parafialnym. W imię Chrystusa proszę was i cały Lud Boży, byście nie przestawali spieszyć z pomocą tym wszystkim moim Braciom i Siostrom, którzy wskutek stanu wojennego muszą żyć oderwani od własnych rodzin czy bliskich, oderwani od swoich zajęć i obowiązków. Należą oni do wielkiej wspólnoty Narodu, a Kościół ma obowiązek troszczyć się o nich wszystkich w jakiejkolwiek są potrzebie”.

Ten obowiązek troski wypełniał najlepiej Jan Paweł II podczas kolejnych dwóch pielgrzymek: w 1983 i 1987 roku. O ponownym przyjeździe do Polski Jan Paweł II zaczął mówić publicznie od 3 maja 1982 roku. Chciał przybyć na obchody 600-lecia obecności obrazu Matki Bożej na Jasnej Górze, przypadające na sierpień tego roku. Władze stanu wojennego nie chciały się jednak zgodzić na tę wizytę. Papież upominał się zatem stale o zniesienie stanu wojennego, wyrażał swoją solidarność z internowanymi działaczami związku i apelował o ich uwolnienie.