II wojna światowa w Europie Środkowo-Wschodniej

Bardzo trudno jest uogólnić doświadczenie państw Europy Środkowo-Wschodniej podczas II wojny światowej. Niektóre z tych państw, takie jak Jugosławia i Czechosłowacja, zostały podbite i podzielone przez Niemcy hitlerowskie, Polska została podbita i podzielona przez niemiecką III Rzeszę i ZSRS, podczas gdy państwa bałtyckie ucierpiały z powodu inwazji sowieckiej, niemieckiej i w końcu ponownie sowieckiej. Węgry, Bułgaria, Rumunia, wydzielona z Czechosłowacji Słowacja i wydzielona z Jugosławii Chorwacja stały się mniej lub bardziej chętnymi satelitami III Rzeszy.

Czesi i Słowacy wspominają II wojnę światową inaczej. Po układzie monachijskim z września 1938 roku wojska III Rzeszy zajęły zamieszkane w dużej mierze przez Niemców Sudety. W poczuciu zdrady Zachodu czechosłowacki prezydent Edvard Beneš wyjechał do Anglii, ale zdecydował się na utworzenie emigracyjnych władz Czechosłowacji dopiero po klęsce Francji w 1940 roku. Autonomiczne władze słowackie z ks. Jozefem Tiso na czele skorzystały ze słabości Pragi i 14 marca 1939 roku ogłosiły niepodległość, na jeden dzień przed tym, jak wojska niemieckie wkroczyły do Pragi i ostatecznie zlikwidowały państwo czechosłowackie. Węgry zajęły zaś Ruś Zakarpacką. W Pradze Niemcy proklamowali Protektorat Czech i Moraw. W poczuciu bezsilności następca Beneša, Emil Hácha, ustąpił. Po latach czeski filozof Jan Patočka ze smutkiem oceniał bierność obu przywódców Czechosłowacji: „Tragedią nowoczesnej czeskości jest to, że jej tęsknota, by (…) wywalczyć sobie równouprawnienie z wielkimi (…), została zmarnowana przez przeciętnego człowieka i słabego polityka” . W 1941 roku „protektorem” Czech i Moraw został Reinhard Heydrich, jeden z okrutniejszych wodzów nazistowskich. Zginął on w maju następnego roku w zamachu zorganizowanym przez czeskie podziemie, co wywołało krwawe represje niemieckie. Niemiecka polityka w Protektoracie była polityką „kija i marchewki”. Część administracji pozostawili Niemcy w rękach Czechów, natomiast ostro tępili przejawy nieposłuszeństwa. Niemiecki terror był jednak w Protektoracie dość umiarkowany, głównie ze względu na liczną mniejszość niemiecką, która paraliżowała odruchy sprzeciwu. Słowacja pod rządami ks. Tiso pozostawała pod specjalnym nadzorem niemieckim oraz wspierała niemiecką propagandę i wysiłek wojenny. Czechosłowacki rząd emigracyjny zorganizował u boku aliantów wojska lotnicze, a w latach 1941–1942 prowadził rozmowy z emigracyjnym rządem polskim w sprawie przyszłej konfederacji, jednak wraz ze wzrostem znaczenia ZSRS w koalicji antyniemieckiej prezydent Beneš zrezygnował z tego projektu i w grudniu 1943 roku zawarł układ sojuszniczy z ZSRS. Wedle poważnych źródeł Beneš był zresztą związany z wywiadem sowieckim. Pod koniec kwietnia 1944 roku część słowackich antyfaszystów i komunistów wywołała powstanie przeciw Niemcom na Słowacji, ale upadło ono bez wsparcia nadciągającej Armii Czerwonej. W marcu 1945 roku Beneš powrócił do kraju przez Moskwę i założył w Koszycach tymczasowy rząd koalicyjny pod kuratelą sowieckich okupantów. Program tego rządu obejmował postulat demokracji parlamentarnej, lewicowe reformy społeczne, sojusz z ZSRS i wysiedlenie Niemców z Sudetów. Po zakończeniu działań wojennych, 16 maja 1945 roku rząd ten przybył do Pragi .

Los Polski i państw bałtyckich w czasie II wojny światowej był szczególnie dramatyczny, więc warto się nim zająć osobno. Polska stawiła Niemcom i Sowietom opór, wciągając w wojnę z Niemcami Francję i Wielką Brytanię. Cena za ten „sukces” Polski była jednak straszliwa. Inne państwa Europy Środkowo-Wschodniej z lepszym lub gorszym skutkiem dostosowywały się do zmiennej koniunktury wojennej.

Kiedy we wrześniu 1939 roku Niemcy najechały Polskę, rząd węgierski odmówił Berlinowi prawa transferu wojsk przez swoje terytorium. Choć Węgry zachowały neutralność, władze węgierskie udzielały wszechstronnej pomocy polskim uchodźcom w przedostawaniu się na zachód, głównie do tworzącej się we Francji nowej armii polskiej. Węgry skorzystały jednak ze wzrostu potęgi niemieckiej. Na mocy arbitrażu wiedeńskiego z 30 sierpnia 1940 roku terytorium węgierskie poszerzono o 43 tys. kilometrów kwadratowych Siedmiogrodu, zamieszkanego przez 2,6 mln osób, w tym około miliona Rumunów. 20 listopada 1940 roku Węgry przystąpiły do Paktu Antykominternowskiego, jednak w 1941 roku odmówiły udziału w wojnie przeciw Jugosławii. Na znak protestu przeciw tej agresji premier Pál Teleki popełnił samobójstwo. 26 czerwca 1941 roku Węgry przystąpiły do wojny przeciw ZSRS i choć regent Miklós Horthy starał się uniknąć wysłania wojsk węgierskich na front, ostatecznie uległ presji Berlina, obawiając się utraty niedawnych zdobyczy terytorialnych.

W marcu 1942 roku nowym premierem Węgier został Miklós Kállay, który wraz z regentem Horthym starał się wyciągnąć kraj z kosztownego sojuszu z III Rzeszą. Ich poufne kontakty z aliantami zachodnimi rozbijały się jednak o ich niechęć ze względu na protesty sowieckie. W styczniu 1943 roku armia węgierska poniosła ciężkie straty w bitwie pod Woroneżem, co wzmocniło opór opozycji politycznej, która sformowała Front Niepodległości z udziałem komunistów. Hitler denerwował się biernością Węgrów, czemu dał ostry wyraz, wzywając Horthyego do siebie w marcu 1944 roku. Po tym, jak front zmieniła w sierpniu tegoż roku Rumunia, 15 października regent zdecydował się zawrzeć rozejm z ZSRS. Ponieważ armia znajdowała się jeszcze na froncie, Niemcy i ich sojusznicy z partii strzałokrzyżowców obalili władzę regenta i utworzyli rząd Ferenca Szálasiego, który wraz z oddziałami niemieckimi bronił Budapesztu przed ofensywą sowiecką, terroryzując ludność stolicy. 22 grudnia tegoż roku powstał w Debreczynie rząd Frontu Niepodległości gen. Béli Miklósa, który zawarł rozejm z aliantami. 13 lutego 1945 roku Sowieci zdobyli Budapeszt i objęli kierownictwo w alianckiej Komisji Kontroli. Rząd Miklósa zgodził się na wycofanie wojsk węgierskich w granice ustalone w 1920 roku w Trianon. Niemiecka inwazja na Polskę i najazd sowiecki we wrześniu 1939 roku szalenie skomplikowały położenie Rumunii, która była formalnie sojuszniczką Polski. Ponieważ nie pomogła jej Francja, także rząd rumuński przeraził się groźby niemieckiego najazdu i nie wypełnił swych zobowiązań sojuszniczych wobec Polski. Po upadku Francji w czerwcu 1940 roku sytuacja Rumunii jeszcze się pogorszyła. Pod presją III Rzeszy król Karol zamienił Front Odrodzenia Narodowego w partię totalitarną z udziałem członków Żelaznej Gwardii, której lider Horia Sima został zwolniony z więzienia. Tymczasem 27 czerwca Kreml dostarczył rządowi rumuńskiemu ultimatum z żądaniem przekazania terytorium Besarabii i Północnej Bukowiny. Co więcej, na mocy arbitrażu wiedeńskiego z 30 sierpnia Siedmiogród oddano Węgrom, a tydzień później Dobrudżę Bułgarii. Król Karol abdykował na rzecz syna Michała, który nie miał realnego wpływu na sytuację po objęciu władzy dyktatorskiej przez gen. Iona Antonescu. Początkowo generał przeciągnął na swoją stronę Żelazną Gwardię, której członkowie terroryzowali opozycję i zamordowali wielu jej przedstawicieli z byłym premierem Nicolae Iorgą na czele. Reżim Antonescu przystąpił do Paktu Antykominternowskiego. Kiedy 20 stycznia 1941 roku Sima podjął próbę przewrotu, generał utrzymał się u władzy dzięki poparciu armii i Niemiec.

Poparcie to kosztowało jednak reżim wysłanie armii do wojny z ZSRS. Czternaście dywizji rumuńskich doznało ogromnych strat w bitwie o Stalingrad na początku 1943 roku. Skłoniło to opozycję do zwarcia szeregów i powołanie koalicji Narodowej Partii Chłopskiej Iuliu Maniu, liberałów pod wodzą Dinu Brătianu, socjaldemokratów i komunistów. Celem tej koalicji było przeciągnięcie Rumunii do obozu alianckiego. Gdy do granic Rumunii zbliżyła się Armia Czerwona, 23 sierpnia 1944 roku król Michał obalił reżim Antonescu, uwięził go wraz z najbliższymi współpracownikami i stanął po stronie Wielkiej Trójki. Mimo że armia rumuńska zaatakowała Niemców, kraj został opanowany przez Sowietów, których przedstawiciel Andriej Wyszynskij zdominował aliancką Komisję Kontroli i stał się nieformalnym wielkorządcą Rumunii . Bułgarski car Borys III starał się uniknąć wprowadzenia kraju do wojny, jednak pod naciskiem III Rzeszy wypowiedział „symboliczną wojnę” Stanom Zjednoczonym i Wielkiej Brytanii. De facto Bułgaria weszła do wojny już w 1941 roku, zajmując tę część Macedonii, którą otrzymała po podziale Jugosławii w 1941 roku. Rząd bułgarski nie wypowiedział jednak wojny ZSRS, znając prorosyjskie sympatie w kraju. Po upadku Benito Mussoliniego we Włoszech bułgarskie władze coraz bardziej realistycznie oceniały perspektywy wojenne III Rzeszy. W lipcu 1943 roku car Borys zaczął pertraktować z aliantami. Wezwany do Berlina, dał Hitlerowi do zrozumienia, jakie są zamiary władz bułgarskich. Po powrocie do Sofii 28 sierpnia Borys zmarł nagle na atak serca. Podejrzewano niemiecki zamach. Ponieważ syn Borysa Symeon miał zaledwie sześć lat, władzę w kraju objęła Rada Regencyjna w składzie: książę Kirył, gen. Mikoła Mihow i Bogdan Fiłow. Kiedy Armia Czerwona zbliżyła się do Dunaju, rząd regentów próbował porozumieć się z aliantami, ale Sowieci odmówili rozmów. 5 września 1944 roku ZSRS wypowiedział wojnę Bułgarii. Wojska sowieckie wkraczały na teren Bułgarii bez większego oporu ze strony armii bułgarskiej. 9 września władzę w Sofii przejął Front Ojczyźniany złożony z komunistów, chłopskich radykałów i części prorosyjsko nastawionych oficerów. Nowy rząd Kimona Georgiewa wysłał około 200 tys. żołnierzy do walki z Niemcami u boku Armii Czerwonej. Po upadku Czechosłowacji, Francji i Rumunii Jugosławia pozostawała ostatnim członkiem systemu antyniemieckiego, toteż pod wpływem nacisku III Rzeszy rząd jugosłowiański podpisał w grudniu 1940 roku układ o przyjaźni z Węgrami, a 25 marca 1941 roku przystąpił do Paktu Antykominternowskiego. Kroki te były bardzo niepopularne w armii, toteż ulegając brytyjskim obietnicom współpracy, dwa dni później grupa oficerów dokonała zamachu stanu, wprowadzając na tron niespełna osiemnastoletniego króla Piotra II. Nowy szef rządu, Dušan Simović, wymówił Pakt Antykominternowski. W rezultacie tych kroków III Rzesza 6 kwietnia zaatakowała Jugosławię. Armia jugosłowiańska została rozbita, a jej resztki przeszły do działań partyzanckich. Król Piotr i inni przywódcy wyjechali do Londynu, gdzie utworzyli rząd emigracyjny.

Do końca 1941 roku teren Jugosławii został podzielony. Niemcy zajęły część Słowenii graniczącą z Austrią, Włochy wzięły resztę Słowenii, Dalmację i Czarnogórę, Węgry – Wojwodinę, Bułgaria – Macedonię, a okrojona Serbia stała się półkolonią niemiecką. Niemcy oddali Chorwację w ręce ustaszowców Ante Pavelicia. Stolicą „Niezależnego Państwa Chorwackiego” został Zagrzeb, królem Tomisławem II ogłoszono włoskiego księcia Aimone ze Spoleto, ale kontrolę nad ludnością tego państwa sprawowali ustaszowscy terroryści pod wodzą poglavnika Pavelicia. Rządzili oni żelazną ręką, szczególnie prześladując Serbów, Żydów i komunistów. Oddziały partyzanckie na terenie byłej Jugosławii były podzielone między proserbskich czetników płk. Dražy Mihailovicia, związanych z emigracyjnym rządem króla Piotra, oraz komunistów Josifa Broz-Tity. Na terenie Słowenii działały oddziały Błękitnej Gwardii i Słoweńskiej Samoobrony, współpracujące nierzadko z czetnikami. Pod koniec wojny przewagę zdobyli komuniści, wspierani głównie przez Moskwę, a także coraz silniej przez mocarstwa zachodnie, co wywoływało rosnące rozgoryczenie wśród Serbów. Klęska III Rzeszy oznaczała przejęcie kontroli nad terenem byłej Jugosławii przez partyzantów Tity, którzy zmasakrowali zarówno zwolenników ustaszowskiego państwa chorwackiego, jak i czetników oraz partyzantów słoweńskich. Pavelić uciekł do Hiszpanii, gdzie zmarł po wojnie, Mihailović zaś został schwytany i zamordowany po sfingowanym procesie sądowym. Tworząc na terenie Jugosławii totalitarny system federacyjny, Tito uśmierzył w dużej mierze waśnie między narodami tego państwa, ale stało się tak za cenę dławienia ambicji Chorwatów i Słoweńców