Opresja. Ilustrowana historia PRL

Patriotyzm heroiczny i romantyczny

Bez znajomości historii nie ma patriotyzmu. Umiłowanie Ojczyzny wymaga uświadomienia sobie, że wywodzimy się z pokoleń, które Polskę kochały, które o Polskę walczyły, a także podnosiły Ją z ruin. To o nich śpiewa Jan Pietrzak:

Długi łańcuch ludzkich istnień
Połączonych myślą prostą,
Żeby Polska, żeby Polska,
Żeby Polska była Polską!

Mamy wobec naszych przodków zobowiązanie przenoszenia polskości w następne pokolenia. Brzmi to romantycznie i taki właśnie jest polski patriotyzm. Dzisiaj szerzone są niestety bezsensowne opinie, że „Polacy muszą przestać żyć przeszłością” albo że „Polską rządzą trumny”. Oczywiste jest, że każdy naród powinien myśleć o przyszłości. Ale musi być także zakorzeniony w przeszłości, inaczej traci swoją tożsamość. Józef Piłsudski mówił: „Kto nie szanuje i nie ceni swojej przeszłości, nie jest godzien szacunku teraźniejszości ani nie ma prawa do przyszłości”. Warto też przytoczyć ważne słowa Papieża św. Jana Pawła II wypowiedziane podczas pielgrzymki do Polski w 1997 r.: „Wierność korzeniom nie oznacza mechanicznego kopiowania wzorów z przeszłości. Wierność korzeniom jest zawsze twórcza, gotowa do pójścia w głąb, otwarta na nowe wyzwania, wrażliwa na ‘znaki czasu’. Wyraża się ona także w trosce o rozwój rodzimej kultury, w której wątek chrześcijański obecny był od samego początku. Wierność korzeniom oznacza nade wszystko umiejętność budowania organicznej więzi między odwiecznymi wartościami, które tyle razy sprawdziły się w historii, a wyzwaniami świata współczesnego, między wiarą a kulturą, między Ewangelią a życiem. Życzę moim Rodakom i życzę Polsce, aby właśnie w ten sposób umiała być wierna sobie i tym korzeniom, z których wyrosła. Polska wierna swym korzeniom. Europa wierna swym korzeniom”.
W patriotyzmie tkwi zawsze także aspekt pragmatyczny: w swojej Ojczyźnie, wśród ludzi tego samego języka, wiary, kultury, obyczaju i tradycji czujemy się normalnie, bo jesteśmy u siebie. Trafnie ujął to Adam Mickiewicz w „Panu Tadeuszu”:

Trzeba wiedzieć, że to jest Sopliców choroba,
Że im oprócz Ojczyzny nic się nie podoba.

Tu należy zaznaczyć, że wbrew opiniom lansowanym przez niektóre grupy polityczne Polacy byli i są bardzo przyjaźnie nastawieni do innych narodów. Przez całe stulecia żyliśmy w jednym państwie z Rusinami, Litwinami, Niemcami, Tatarami, Żydami, Ormianami, Łotyszami i wieloma innymi nacjami. Dawna Rzeczpospolita była wzorem tolerancji, „państwem bez stosów”, a narodowość nikomu nie przeszkadzała w karierze politycznej czy w pomnażaniu majątku. Także dzisiaj Polacy są narodem bardzo tolerancyjnym.

Niniejsza książka obejmuje zasadniczo historię Polski w latach 1944–1989. Nie jest to podręcznik, nie jest to ujęcie z ambicjami opisania wszystkiego, bo na to nie wystarczy jedna książka, nawet obszerna. To raczej syntetyczny przekrojowy zapis o charakterze subiektywnym. Pewne rzeczy opisałem pobieżnie, nad innymi zatrzymałem się na dłużej – tak, żeby lektura tej książki przynosiła nie tylko pożytek w postaci pogłębienia wiedzy, ale także klasyfikowała wydarzenia według ich znaczenia dla dalszego biegu spraw.

Od 1944/1945 r. w całej Polsce mieliśmy już rozwijającą się okupację sowiecką. W socjalistycznej powojennej rzeczywistości najpierw ginęli na polu walki lub w katowniach Urzędu Bezpieczeństwa „Żołnierze Wyklęci”, wierni do końca złożonej przysiędze i idei niepodległego bytu II Rzeczypospolitej, wywodzący się głównie z Armii Krajowej oraz innych ugrupowań. To o nich po latach śpiewał bard Andrzej Kołakowski w piosence „Przysięga”:

Trudno jest wytrwać, gdy wszystko zdaje się stracone.
Trudno jest marzyć, gdy marzenia Twoje depczą.
Trudno jest stać, gdy chcą Cię rzucić na kolana.
Marzyć o słońcu, gdy wokoło strugi deszczu.

Lecz przysięgaliśmy na Orła i na Krzyż,
Na dwa kolory, te najświętsze w Polsce barwy,
Na czystą biel i na gorącą czerwień krwi,
Na wolność żywych i na wieczną chwałę zmarłych.

W następnych latach „Polski Ludowej” o wolność upominali się m.in. robotnicy Poznania (1956), obrońcy Krzyża Nowohuckiego w Krakowie (1960), wierni świętujący Millennium Chrztu Polski (1966), studenci Warszawy, Krakowa, Wrocławia i wielu innych miast (1968), robotnicy Gdańska, Szczecina, Elbląga (1970), Radomia, Ursusa, Płocka, Grudziądza (1976), w końcu zaś o podstawowe prawa człowieka, życie w prawdzie i wolności walczyli bohaterowie opozycji demokratycznej (od 1976) i „Solidarności” (1980–1989).

Dla dzisiejszych Polaków szczególne znaczenie posiada pamięć walki o wolność i prawa człowieka, prowadzonej w latach osiemdziesiątych pod sztandarami „Solidarności”. Sierpniowe strajki 1980 r. doprowadziły do powstania ogromnego ruchu społecznego, w którym większość obywateli pokładała nadzieje na lepsze jutro. Po wprowadzeniu stanu wojennego w nocy z 12/13 grudnia 1981 r. Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”, skupiający blisko 10 mln (!) Polaków, został zawieszony, a później zdelegalizowany. Mimo rozlicznych represji społeczeństwo szybko zaczęło tworzyć struktury podziemne „Solidarności”, a potem także innych podziemnych ugrupowań, które funkcjonowały przez następne lata. W strukturach tych zaangażowane były dziesiątki tysięcy osób – wydawcy i drukarze gazetek i książek podziemnych, dziennikarze prasy drugiego obiegu, kolporterzy różnych szczebli, osoby udostępniające mieszkania i lokale na cele konspiracyjne, bibliotekarze i organizatorzy spotkań samokształceniowych, skarbnicy zbierający składki związkowe w zakładach pracy, osoby prowadzące (najczęściej we współpracy z Kościołem) działalność charytatywną, organizatorzy Radia „Solidarność”, grupy rozrzucające ulotki i rozklejające plakaty na ulicach i inne osoby wspierające podziemie na rozmaite sposoby.

Lata osiemdziesiąte ubiegłego stulecia oznaczały powstanie w Polsce społeczeństwa alternatywnego, które próbowało, z niezłym skutkiem, spełniać role, których komunistyczne państwo spełniać nie chciało bądź już spełniać nie było w stanie. Szczególne sukcesy odniesiono w dziedzinie informacyjnej (tysiące gazetek, ulotki, Radio „Solidarność”) oraz edukacyjnej (odkłamywanie historii, publikowanie i popularyzacja zakazanych dzieł z dziedziny literatury pięknej, historii, ekonomii, socjologii i in.).

Nie udało się stłamsić „Solidarności” przemocą i czołgami stanu wojennego w 1981 r., bo za pierwszym szeregiem jej bohaterów stali kolejni, a za nimi setki tysięcy Polaków, którzy wychodzili na ulicę, aby demonstrować przeciwko komunistycznym rządom, a także drukowali i kolportowali wolne słowo godzące w reżim. W latach osiemdziesiątych z rąk milicji i Służby Bezpieczeństwa (zwanej potocznie esbecją) życie straciło co najmniej sto osób. To wszystko pokazuje, jak długa i niebezpieczna była droga do niepodległego bytu i jak drogo okupiliśmy odzyskaną po 1989 r. niepodległość i suwerenność Polski.

Patriotyzm polski ma charakter heroiczny, romantyczny. Innego patriotyzmu polskiego po prostu nie ma. To brzemię naszej historii, którego nie powinniśmy odrzucać. Nie możemy też godzić się na krytykę naszych przodków, dlatego że zbrojnie ruszali w pole, organizowali sprzysiężenia, spiski, powstania. Jeżeli nawet ich kalkulacje polityczne okazywały się nietrafione (co też się niestety zdarzało), a walka nie zawsze była zwycięska, to nie możemy powiedzieć, że wszystko szło na marne i było pozbawione sensu. Pozostawała PAMIĘĆ HISTORYCZNA podtrzymująca następne pokolenia w dążeniu do niepodległości i wolności. Ta właśnie pamięć historyczna, sięgająca do okresu I Rzeczypospolitej – czasów powstań narodowych, walki Polaków o Niepodległość w latach I i II wojny światowej, walki z bolszewikami w 1920 r., zmagań Żołnierzy Wyklętych z sowieckim i komunistycznym okupantem, buntów i protestów m.in. Czerwca 1956, Marca 1968, Grudnia 1970, Czerwca 1976 – ta pamięć była natchnieniem dla tysięcy działaczy i milionów członków „Solidarności”, którzy doprowadzili Polskę do uwolnienia z komunistycznego jarzma.