Wielka Księga Patriotów Polskich

Anders Władysław
Andrzej Łaskarzyc
Anna Jagiellonka
Arciszewski Krzysztof
Askenazy Szymon
Asnyk Adam
Baczyński Krzysztof Kamil
Balzer Oswald
Banach Stefan
Bandurski Władysław
Baraniak Antoni
Bartłomiej z Jasła
Bąk Henryk
Beck Józef
Bem Józef Zachariasz
Bidziński Stefan
Bieliński Franciszek
Bielski Marcin
Bitschan Jurek
Blachnicki Franciszek
Bniński Adolf
Bobola Andrzej, św.
Bobrowski Stefan
Bobrzyński Michał
Bocheński Józef Maria
Bogusławski Wojciech
Bolesław Chrobry
Bolesław Krzywousty
Bolesław Pobożny
Bolesław Wstydliwy
Bona Sforza
Borowik Felicyta zob. Mardosewicz Maria Stella
Brandstaetter Roman
Broniewski Stanisław
Brzóska Stanisław
Bukowiński Władysław
Bursche Juliusz
Bytnar Jan
Cegielski Hipolit
Chełmoński Józef
Chmielecki Stefan
Chmieleński Zygmunt
Chmielowski Albert
Chmielowski Piotr
Chodkiewicz Jan Karol
Chopin Fryderyk
Chrobot Kanuta zob. Mardosewicz Maria Stella
Chruściel Antoni
Chrzanowska Anna Dorota
Ciepliński Łukasz
Cierpka Gwidona zob. Mardosewicz Maria Stella
Ciesielski Jerzy
Czachowski Dionizy
Czacki Tadeusz
Czapski Józef
Czarniecki Stefan
Czartoryska Izabela
Czartoryski Adam Jerzy
Czartoryski
Adam Kazimierz
Czaykowski Andrzej
Czech Bronisław
Czesław, bł.
Daszyński Ignacy
Dawidowski Aleksy zob. Bytnar Jan
Dąbek Stanisław
Dąbrowski Franciszek zob. Sucharski Henryk
Dąbrowski Jan Henryk
Dąmbrowski Jerzy
Dekutowski Hieronim
Dickmann Arend
Dmowski Roman
Dobrzański Henryk
Domeyko Ignacy
Dowbor-Muśnicki Józef
Drahonowska-Małkowska Olga zob. Małkowski Andrzej
Drzymała Michał
Dunajewski Albin
Dunin Marcin
Działyński Tytus
Dzielski Mirosław
Elżbieta Łokietkówna
Elżbieta Rakuszanka
Erazm Ciołek
Estreicher Karol młodszy
Estreicher Karol starszy
Fedorowicz Tadeusz
Felczak Wacław
Feldman Józef
Feliński Zygmunt Szczęsny, św.
Fiedler Arkady
Fieldorf August Emil
Franczak Józef
Fredro Aleksander
Frelichowski Wincenty
Gall Anonim
Gawlina Józef
Gebethner Gustaw
Glemp Józef
Głowacki Bartosz
Gorczycki Grzegorz Gerwazy
Goszczyński Seweryn
Górecki Henryk Mikołaj
Górnicki Łukasz
Górski Kazimierz
Grabski Władysław
Grottger Artur
Grzegorz z Sanoka
Gurgacz Władysław
Habsburg Karol Olbracht
Habsburg Maria Krystyna
Haller Józef
Heda Antoni
Hemar Marian
Henryk Brodaty
Henryk Pobożny
Herbert Zbigniew
Herling-Grudziński Gustaw
Heweliusz Jan
Hlond August
Hoffmanowa Klementyna
Hozjusz Stanisław
Jacek Odrowąż, św.
Jadwiga Andegaweńska, św.
Jadwiga Łokietkowa
Jadwiga Śląska, św.
Jakub Strzemię, bł.
Jakub Świnka
Jakub z Szadka
Jan Bażyński
Jan Długosz
Jan II Kazimierz Waza
Jan III Sobieski
Jan Kanty, św.
Jan Ostroróg
Jan Paweł II, bł.
Jan z Dąbrówki
Jan z Dukli, św.
Jan z Ludziska
Jan z Tęczyna
Jancarz Kazimierz
Jandołowicz Marek
Janisław
Janko z Czarnkowa
Jankowski Henryk
Jański Bogdan
Jarosław Bogoria
Jasienica Paweł
Jordan Henryk
Joselewicz Berek
Jóźwik Daniela zob. Mardosewicz Maria Stella
Kaczmarek Czesław
Kaczmarski Jacek
Kaczorowski Ryszard
Kaczyńska Maria
Kaczyński Lech
Kalenkiewicz Maciej
Kalinka Walerian
Kalinowski Rafał, św.
Kałuża Józef
Kamiński Aleksander
Kantorski Leon
Karpiński Franciszek
Karpiński Jakub
Karski Jan
Karwicki Stanisław Dunin
Kasprowicz Jan
Kaszuba Serafin
Kazimierz I Odnowiciel
Kazimierz III Wielki
Kazimierz IV Jagiellończyk
Kiepura Jan
Kiliński Jan
Kinga, św.
Kleeberg Franciszek
Kochanowski Jan
Kokołowicz Rajmunda zob. Mardosewicz Maria Stella
Kolbe Maksymilian, św.
Kołłątaj Hugo
Komorowski Tadeusz
Konarski Stanisław
Konarski Szymon
Koneczny Feliks
Koniecpolski Stanisław
Konopacka Halina
Konopczyński Władysław
Konopnicka Maria
Kopernik Mikołaj
Korczak Janusz
Kordecki Augustyn
Korfanty Wojciech
Korniłowicz Władysław
Kossak Juliusz
Kossak Wojciech
Kossak Zofia
Kościelecki Andrzej
Kościuszko Tadeusz
Kotlarczyk Mieczysław
Koźmiński Honorat. bł.
Krahelska Krystyna
Krasicki Ignacy
Krasiński Adam
Krasiński Zygmunt
Kraszewski Józef Ignacy
Krąpiec Mieczysław Albert Maria
Kromer Marcin
Krzyżanowski Julian
Kubala Ludwik
Kujot Stanisław
Kukliński Ryszard
Kuraś Józef
Kurtyka Janusz
Kusociński Janusz
Kutrzeba Tadeusz
Kwiatkowski Bronisław
Kwiatkowski Eugeniusz
Lanckorońska Karolina
Ledóchowska Urszula
Ledóchowski Ignacy
Ledóchowski Mieczysław
Ledóchowski Stanisław
Lelewel Joachim
Lelito Józef
Lenczowski Kosma
Leszczyńska Stanisława
Lewandowska Janina
Lis-Kula Leopold
Lokajski Eugeniusz
Lompa Józef
Łaski Jan
Łukasiewicz Ignacy
Łukasiński Walerian
Łuszczkiewicz Izabela Zofia
Maciej z Miechowa
Mackiewicz Józef
Mackiewicz Kanizja zob. Mardosewicz Maria Stella
Mackiewicz Stanisław Cat
Maczek Stanisław
Madaliński Antoni
Malczewski Jacek
Małachowski Stanisław
Małkowski Andrzej
Małysiak Albin
Marcin z Wrocimowic
Marcinkowski Karol
Mardosewicz Maria Stella
Markiewicz Bronisław, bł.
Marusarz Stanisław
Marusarzówna Helena
Matejko Jan
Matuszewska Heliodora zob. Mardosewicz Maria Stella
Miarka Karol
Mickiewicz Adam
Mieszko I
Mikołaj Kozłowski
Mikołaj Kurowski
Mikołaj Trąba
Mochnacki Maurycy
Modrzejewska Helena
Modrzewski Andrzej Frycz
Moniuszko Stanisław
Nagy Stanisław
Narmontowicz Boromea zob. Mardosewicz Maria Stella
Naruszewicz Adam
Niedziałkowski Mieczysław
Niedzielak Stefan
Niemcewicz Julian Ursyn
Niemojowski Bonawentura
Norwid Cyprian
Nowak-Jeziorański Jan
Nullo Francesco
Okulicki Leopold
Ordon Juliusz Konstanty
Ordonówna Hanka
Orzeszkowa Eliza
Ossoliński Józef Maksymilian
Ostrogska Anna
Otto Leopold
Paderewski Ignacy Jan
Pajdak Antoni
Paweł Włodkowic
Pelczar Józef Sebastian, św.
Peszkowski Zdzisław
Pigoń Stanisław
Pilecki Witold
Piłsudska Maria
Piłsudska Wanda
Piłsudski Józef
Piotr Dunin
Piotr Włostowic
Piotr Wysz
Piwnik Jan
Plater Emilia
Płoski Tadeusz
Pol Wincenty
Poniatowski Józef
Popiełuszko Jerzy, bł.
Popławski Jan Ludwik
Potocka Klaudyna
Potocki Ignacy
Potocki Stanisław Kostka
Prądzyński Ignacy
Prędota z Białaczowa
Prus Bolesław
Przemysł II
Przerwa-Tetmajer Kazimierz
Przewoźnik Andrzej
Pułaski Kazimierz
Pustowójtówna Henryka
Pużak Kazimierz
Pyjas Stanisław
Rachwał Stanisława
Raczyński Edward
Rapiej Sergia zob. Mardosewicz Maria Stella
Rapp-Kochańska Zofia
Ratajski Cyryl
Rej Mikołaj
Rejewski Marian
Reyman Henryk
Reymont Władysław
Reytan Tadeusz
Rodowicz Jan
Romer Eugeniusz
Romocki Andrzej
Rowecki Stefan
Rozwadowski Tadeusz
Różycki Jerzy zob. Rejewski Marian
Rybarski Roman
Sanguszko Roman Stanisław
Sapieha Adam Stefan
Sawa Caliński Józef
Semenenko Piotr
Sendlerowa Irena
Sędziwój z Czechla
Siedzikówna Danuta
Sienkiewicz Henryk
Sikorski Władysław
Siwiec Ryszard
Skalski Stanisław
Skarga Piotr
Skarżyński Stanisław
Skłodowska-Curie Maria
Skorupka Ignacy
Słaby Mieczysław zob. Sucharski Henryk
Sławek Walery
Słowacka Salomea
Słowacki Juliusz
Smolka Franciszek
Smoluchowski Marian
Sojczyński Stanisław
Sokolnicki Michał
Solski Ludwik
Sosabowski Stanisław
Sosnkowski Kazimierz
Sosnowski Jerzy
Sowińska Katarzyna
Sowiński Józef
Stanisław ze Skarbimierza
Stanisław ze Szczepanowa, św.
Stańczyk
Starowolski Szymon
Starzyński Stefan
Staszic Stanisław
Stec Stefan
Stefan Batory
Stefczyk Franciszek
Stolarczyk Józef
Strzelecki Paweł Edmund
Studnicki Władysław
Studziński Adam
Styka Jan
Sucharski Henryk
Suchowolec Stanisław
Surowiecki Wawrzyniec
Szaniawski Józef
Szendzielarz Zygmunt
Szujski Józef
Szymanowski Karol
Ściegienny Piotr
Śmigły-Rydz Edward
Śniadecki Jan
Tarnowski Jan
Teodorowicz Józef
Toeplitz Jerzy
Traugutt Romuald
Ulma Józef
Urban Wincenty
Walentynowicz Anna
Wańkowicz Melchior
Wapowski Bernard
Wawrzyniak Piotr
Wereszycki Henryk
Wieniawa-Długoszowski Bolesław
Wieniawski Henryk
Wierzyński Kazimierz
Wietor Hieronim
Wigura Stanisław zob. Żwirko Franciszek
Wincenty Kadłubek
Wincenty z Kielczy
Wiśniowiecki Jeremi
Witos Wincenty
Wittek Maria
Władysław I Łokietek
Władysław II Jagiełło
Władysław z Gielniowa, bł.
Wojciech Jastrzębiec
Wojtarowicz Józef
Wolff Robert
Woronicz Jan Paweł
Woroniecki Jacek
Wrycza Józef
Wujek Jakub
Wybicki Józef
Wyka Kazimierz
Wysocki Piotr
Wyspiański Stanisław
Wyszyński Stefan
Zaborowski Stanisław
Zakrzeński Janusz
Zaliwski Józef
Zamoyski Jan
Zamoyski Władysław (1803-1868)
Zamoyski Władysław (1853-1924)
Zaruski Mariusz
Zawacka Elżbieta
Zawadzki Tadeusz zob. Bytnar Jan
Zawisza Czarny
Zbigniew Lanckoroński z Brzezia
Zbigniew Oleśnicki
Zdziechowski Marian
Zieja Jan
Ziembiński Wojciech
Zofia Holszańska
Zych Sylwester
Zygalski Henryk zob. Rejewski Marian
Zygmunt I Stary
Zygmunt II August
Zygmunt III Waza
Żak Imelda zob. Mardosewicz Maria Stella
Żelazek Marian
Żeromski Stefan
Żółkiewski Stanisław
Żubr Joanna
Żwirko Franciszek

Piłsudska Wanda (ur. 7.02.1918 w Warszawie, zm. 16.01. 2001 tamże) - córka Józefa Piłsudskiego, lekarz psychiatra

Wanda była pierwszą córką Józefa Piłsudskiego i Aleksandry Szczerbińskiej. Gdy przyszła na świat, komendant Piłsudski był więziony od lata 1917 r. przez Niemców w Magdeburgu. Dowiedziawszy się dopiero w połowie marca 1918 r. o narodzinach córki, podjął starania o uzyskanie zgody na krótki wyjazd do Warszawy, by ją zobaczyć. Choć ręczył oficerskim słowem honoru, nie pozwolono mu na odwiedzenie pierworodnej córeczki; ujrzał ją dopiero 10 listopada tegoż roku. Wanda mieszkała z matką w skromnym, dwupokojowym mieszkaniu przy ul. Koszykowej. W 1923 r. cała rodzina zamieszkała w podwarszawskim Sulejówku, w dworku Milusin, podarowanym przez podkomendnych Piłsudskiego, a po przewrocie majowym w 1926 r. aż do śmierci Marszałka - w Belwederze.
1 lipca 1928 r. Wanda i jej młodsza siostra Jadwiga wystąpiły jako matki chrzestne dwóch zakupionych we Francji niewielkich statków handlowych, nazwanych ich imionami. W 1937 r. uzyskała świadectwo dojrzałości w prywatnym Liceum Żeńskim Fundacji im. Wandy z Posseltów Szachtmajerowej. Wychowana w głęboko patriotycznej atmosferze rodzinnego domu i w skromnych warunkach materialnych, we wrześniu 1939 r. wraz z matką i młodszą siostrą pełniła ochotniczo z oddaniem służbę w stacji ratunkowej, niosącej pomoc potrzebującym lub rannym cywilnym mieszkańcom warszawskiej Pragi. Następnie poprzez Wilno, Rygę i Sztokholm szczęśliwie została ewakuowana do Wielkiej Brytanii. Na uniwersytecie w Edynburgu odbyła studia medyczne. Stykający się z nią polscy żołnierze byli zdumieni, że skromna "pani doktor", to jedna z córek "samego legendarnego Komendanta". Po studiach pracowała jako psychiatra w polskim szpitalu w okolicach Londynu. Aktywnie działała też społecznie w tamtejszym Instytucie Józefa Piłsudskiego; przez wiele lat była jego wiceprezesem. Do Polski powróciła na stałe wraz z siostrą Jadwigą jesienią 1990 r.
Za pierwszoplanowe zadanie uznała działania upamiętniające postać jej wielkiego ojca i jego żołnierzy. Pod koniec życia siostry odzyskały dworek Milusin w Sulejówku. U schyłku lat 70. XX w. był on siedzibą przedszkola, a przed nim stał zbudowany z dykty, dla dziecięcych zabaw… czerwony tramwaj, kojarzący się ze słynnym porzekadłem Marszałka: czerwonym tramwajem do Niepodległości. Obecnie powstaje tam muzeum Józefa Piłsudskiego. Pani Wanda przekazała w testamencie wszystkie swe oszczędności i rodzinne pamiątki na ten właśnie cel. Jako osoba z natury bardzo skromna nigdy nie wykorzystywała swego pochodzenia, zawsze uczestniczyła we wszelkich inicjatywach patriotycznych. Zachowała ogromny autorytet, zarówno wśród starszych piłsudczyków, pamiętających jeszcze jej ojca, jak i pośród niepodległościowej młodzieży, pragnącej zachować najpiękniejsze patriotyczne tradycje II Rzeczypospolitej.
Stefan Ciara


Piłsudski Józef (ur. 5.12.1867 w Zułowie na Wileńszczyźnie, zm. 12.05.1935 w Warszawie) - działacz socjalistyczny, twórca Legionów, Marszałek Polski, najwybitniejszy polski mąż stanu

Przyszły Marszałek urodził się w majątku Zułów, położonym w powiecie święciańskim, 60 km na północ od Wilna. Był czwartym z dwanaściorga dzieci Józefa Wincentego, komisarza powiatu kowieńskiego w powstaniu styczniowym, oraz Marii z Billewiczów - z tego właśnie rodu, który Henryk Sienkiewicz uwiecznił w pierwszym zdaniu Potopu ("Był na Żmudzi ród możny, od Mendoga się wywodzący, wielce skoligacony i […] nad wszystkie inne szanowany"). Ochrzczony w pobliskim kościele parafialnym w Powiewiórce, młody Józef Klemens (bo takie imiona na chrzcie otrzymał) wychowywany był przez matkę w kulcie powstania styczniowego i wielkiej poezji romantycznej. Sam uwielbił nade wszystko poezję Juliusza Słowackiego. Po spaleniu dworu, rodzina, zadłużona mało roztropnymi przedsięwzięciami inwestycyjnymi Józefa Wincentego, nie mogła pozwolić sobie na odbudowę i przeniosła się do Wilna. Tu młody Ziuk (bo tak go wówczas nazywano) musiał już uczęszczać do rosyjskiego gimnazjum rządowego. Razem ze starszym bratem, Bronisławem, brał udział w konspiracji uczniowskiej.
W 1885 r. rozpoczął studia medyczne na uniwersytecie w Charkowie. Studia, które chciał kontynuować w Dorpacie, przerwało aresztowanie w marcu 1887 r. z powodu związków z rosyjską konspiracją antycarską. W procesie, w którym jego brat, Bronisław, skazany został na 15 lat katorgi, a starszy brat Lenina, Aleksander Uljanow, na karę śmierci, Józef otrzymał wyrok 5 lat zesłania we wschodniej Syberii. Trafił do Kireńska nad Leną, a następnie do Tunki pod Irkuckiem. Po powrocie zawiązał w 1893 r. organizację Polskiej Partii Socjalistycznej na Litwie. Idee socjalistyczne traktował jako narzędzie w walce o niepodległość Polski. Od 1894 r. wydawał główne pismo konspiracji PPS - "Robotnik". Po wykryciu tajnej drukarni w jego łódzkim mieszkaniu został w lutym 1900 r. aresztowany wraz z poślubioną pół roku wcześniej Marią Juszkiewiczową (ponieważ była rozwódką, do ślubu Piłsudski zmienił wyznanie na ewangelicko-augsburskie, do katolickiego wrócił w lutym 1916 r.). Symulując chorobę umysłową, zbiegł z petersburskiego szpitala w grudniu 1900 r. Przez kilka miesięcy przebywał w Londynie, w kraju ponownie włączył się do konspiracji w PPS. Po wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej w 1904 r. udał się do Tokio z ofertą zorganizowania legionu polskiego przeciw Imperium Rosyjskiemu (zabiegi te sparaliżował przebywający również w Tokio Roman Dmowski). W czasie rewolucji 1905 roku skoncentrował się na budowaniu Organizacji Bojowej PPS, która miała przygotować Polaków do walki o niepodległość.
Kiedy większość w PPS odrzuciła hasło zbrojnego powstania, powołał we wrześniu 1906 r. PPS-Frakcję Rewolucyjną. Na potrzeby nowej, konspiracyjnej organizacji zbrojnej poprowadził osobiście napad na carski wagon pocztowy na stacji Bezdany pod Wilnem, 26 września 1908 r. Pieniądze zdobyte w tej akcji (200 tys. rubli) zostały zużyte na potrzeby istniejącego już od czerwca 1908 r. we Lwowie konspiracyjnego Związku Walki Czynnej. Poruszającym świadectwem patriotyzmu czynu, jaki Piłsudski reprezentował, jest jego list-testament spisany przed akcją pod Bezdanami, wysłany do Feliksa Perla: "Walczę i umrę jedynie dlatego, że w wychodku, jakim jest nasze życie, żyć nie mogę, to ubliża - słyszysz! - ubliża mi, jako człowiekowi z godnością nie niewolniczą. Niech inni się bawią w hodowanie kwiatów czy socjalizmu, czy polskości, czy czego innego w wychodkowej (nawet nie klozetowej) atmosferze - ja nie mogę! […] Chcę zwyciężyć, a bez walki, i to walki na ostre, jestem nie zapaśnikiem nawet, ale wprost bydlęciem, okładanym kijem czy nahajką".
Z tajnego Związku Walki Czynnej zorganizował Piłsudski w 1910 r. w Galicji legalne stowarzyszenie paramilitarne: Związek Strzelecki, który miał faktycznie przygotowywać młodych ludzi do walki o niepodległość Polski w momencie wybuchu wojny między zaborcami. Piłsudski został Komendantem Głównym "Strzelca" (jak popularnie nazywano tę formację). Budziła się duma z tworzenia pierwszego zalążka odrodzonego Wojska Polskiego. Każdy z ubranych w szare (później szaroniebieskie) mundury, wyróżniające się od armii austriackiej, polskich strzelców był dumny z charakterystycznej dla ich formacji czapki-maciejówki z orzełkiem, a przede wszystkim z dzielnego Komendanta. Utrwalały tę dumę, budziły patriotyzm mas strzeleckie piosenki: stworzona w 1913 r. podczas marszu z Lanckorony do Krakowa piosenka O mój rozmarynie… ("…Ułani werbują, / Strzelcy maszerują, / Zaciągnę się"), czy jeszcze sławniejsza piosenka Feliksa Gwiżdża Przybyli ułani. Piłsudski zdobył dla akcji strzeleckiej poparcie finansowe (Polski Skarb Wojskowy) oraz polityczne, w postaci Tymczasowej Komisji Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Pobudzał patriotyzm swoimi wykładami i tekstami (m.in. opublikowaną w 1913 r. broszurą 22 stycznia 1863).
Tuż przed wybuchem I wojny wydał rozkazy mobilizacyjne dla strzelców, a 3 sierpnia 1914 r. ogłosił proklamację o powstaniu przeciw Rosji, tworząc zarazem pierwszy oddział, który miał wkroczyć z Galicji pod zabór rosyjski z wyzwoleńczą misją - 1. Kompanię Kadrową. Trzy dni później odprawił w krakowskich Oleandrach 144 młodych żołnierzy do walki o wolną Polskę. Wobec niepowodzenia powstańczych planów Piłsudski zgodził się przekształcić swoją formację w podporządkowane komendzie austriackiej Legiony Polskie. Sam stanął na czele 1. Pułku, a od grudnia 1914 r. - I Brygady. Bezpośrednio dowodził w walkach toczonych przez jego oddziały z Rosjanami, m.in. pod Nowym Korczynem i Opatowcem (wrzesień 1914), pod Krzywopłotami i Uliną Małą (listopad 1914), wiosną 1915 nad Nidą, następnie pod Konarami (maj 1915), wreszcie na Wołyniu, w dużej bitwie pod Kostiuchnówką (lipiec 1916). Legendę bohaterskiego czynu ochotników I Brygady i ich wodza utrwalały takie piosenki, jak ułożona w 1917 r. My, Pierwsza Brygada (autor, Andrzej Tadeusz Hałaciński, zginął w 1940 r. w Katyniu), Wacława Kostki-Biernackiego Jedzie, jedzie na Kasztance… i dziesiątki innych, podobnie jak reportaże i opowiadania Andrzeja Struga, Juliana Kaden-Bandrowskiego, akwarele i rysunki legionowych artystów, m.in. Leopolda Gottlieba, Kazimierza Sichulskiego czy Leona Wyczółkowskiego. Piłsudski dysponował jednocześnie utworzoną w sierpniu 1914 r. podziemną konspiracją: Polską Organizacją Wojskową (POW), która rozwijała działalność na terenie Królestwa Polskiego. Chciał w ten sposób utrzymać pod swoją kontrolą niezależny od państw centralnych instrument w dalszej walce o niepodległość. Nie zamierzał sam stać się narzędziem Austrii i Niemiec, żądał własnego "rządu i wojska" dla Polski. W grudniu 1916 r. zgodził się wejść do Tymczasowej Rady Stanu, która miała utworzyć polską armię. Kiedy jednak rewolucja lutowa 1917 roku obaliła carat w Rosji, nie chciał dalej wiązać się z państwami centralnymi. W lipcu 1917 r. polecił legionistom z zaboru rosyjskiego odmówić złożenia przysięgi na sojusz z Niemcami i Austrią. Został wówczas aresztowany i internowany przez Niemców w twierdzy w Magdeburgu.
Zwolniony wobec klęski Niemiec w I wojnie, przybył do Warszawy 10 listopada 1918 r., gdzie następnego dnia Rada Regencyjna powierzyła mu zwierzchnictwo nad tworzącym się wojskiem polskim, a 14 listopada - pełnię władzy. 22 listopada 1918 r. objął funkcję Tymczasowego Naczelnika Państwa, którą miał sprawować do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego. Powołał nowy rząd, najpierw Jędrzeja Moraczewskiego, a po osiągnięciu porozumienia z kierowanym przez Dmowskiego Komitetem Narodowym Polskim - rząd Ignacego Paderewskiego (od stycznia 1919). Energicznie przeprowadził wybory do Sejmu Ustawodawczego, który 20 lutego 1919 r. przedłużył jego mandat Naczelnika Państwa i zarazem Naczelnego Wodza do czasu uchwalenia konstytucji. Największą zasługą Piłsudskiego stało się w tym momencie uratowanie kraju przed chaosem społecznych niepokojów, które ogarnęły wówczas nie tylko Rosję i Ukrainę, ale i Niemcy. Największą wagę przywiązywał, jak najsłuszniej, do stworzenia zdolnej do obrony nowego państwa armii. Głównym przeciwnikiem, któremu należało stawić czoło, byli bolszewicy kierujący ofensywą Rosji sowieckiej na zachód. Wojsko Polskie zatrzymało rozpęd Armii Czerwonej w lutym 1919 r., a w kwietniu Piłsudski od akcji wyzwolenia Wilna rozpoczął swój ambitny projekt ofensywy militarno-politycznej, który miał doprowadzić do połączenia z Polską Litwy i Ukrainy w federacyjnym przymierzu - przeciw rosyjskiemu (sowieckiemu) imperializmowi. Tę ofertę, wyłożoną przez Piłsudskiego w "Odezwie do mieszkańców b. Wielkiego Księstwa Litewskiego" (kwiecień 1919) odrzucili, niestety, nacjonaliści litewscy, a w kraju przeciwstawiali się temu programowi zwolennicy koncepcji państwa narodowego, reprezentowanej przez Romana Dmowskiego. Wyzwalając kolejne obszary na wschodzie (m.in. Mińsk w sierpniu 1919, Kamieniec Podolski w listopadzie 1919), Naczelny Wódz szykował się do generalnego starcia z Rosją sowiecką. 19 marca 1920 r. przyjął tytuł Pierwszego Marszałka Polski. Chcąc uprzedzić szykowaną od stycznia 1920 r. ofensywę sowiecką, przygotował uderzenie wyprzedzające na Kijów, wsparte zawarciem układu politycznego z atamanem Symonem Petlurą. Rozpoczęta 25 kwietnia 1920 r. ofensywa polska, dowodzona osobiście przez Piłsudskiego, doprowadziła do zajęcia Kijowa, ale załamała się wobec potężnego uderzenia Armii Czerwonej na Białorusi. Naczelny Wódz zorganizował skuteczną obronę odrodzonego państwa. Zatrzymał sowiecką nawałę w wielkiej bitwie pod Warszawą (14-26 sierpnia 1920), stoczonej według przyjętego przez Piłsudskiego planu. Ten największy od czasów bitwy pod Wiedniem triumf oręża polskiego ocalił nie tylko Polskę, ale także większość Europy przed planowaną już wtedy sowietyzacją. Po kolejnym zwycięstwie, odniesionym przez Piłsudskiego w bitwie nad Niemnem (22 września - 5 października 1920), zdecydował się, wobec wyczerpania społeczeństwa wojną, na rozejm z Rosją sowiecką (12 października 1920). Zaakceptował projekt odzyskania Wilna z rąk nacjonalistów litewskich (którym miasto przekazała Armia Czerwona) - plan ten wykonał w październiku 1920 r. gen. Lucjan Żeligowski. Po pokoju z Rosją sowiecką w Rydze i uchwaleniu konstytucji RP przez Sejm (w marcu 1921) Piłsudski tworzył swój obóz polityczny, bazując na stronnictwach sejmowych: PPS, PSL "Wyzwolenie" i kilku mniejszych, jak również korzystając z poparcia wiernych mu środowisk wojskowych. W grudniu 1922 r. nie zdecydował się jednak kandydować na urząd prezydenta; zachował tylko funkcję szefa sztabu generalnego.
W październiku 1921 r. ożenił się po śmierci pierwszej żony z Aleksandrą Szczerbińską (doczekał się z nią dwóch córek - Wandy i Jadwigi). Po rezygnacji z urzędu szefa sztabu, przeniósł się w maju 1923 r. do prywatnej willi w Sulejówku. Do władzy wrócił w wyniku zamachu stanu, przeprowadzonego przy użyciu wiernych mu oddziałów wojskowych 12-15 maja 1926 r. Za cele stawiał sobie oczyszczenie państwa z korupcji, partyjnictwa, a przede wszystkim zabezpieczenie zagrożonej na arenie międzynarodowej pozycji Polski. Choć formalnie sprawował urząd premiera tylko dwa razy (2 października 1926 do 27 czerwca 1927 i 25 sierpnia do 4 grudnia 1930) i nie ubiegał się o urząd prezydenta, pozostał do końca życia faktycznym dyktatorem, w każdym razie w dziedzinie spraw zagranicznych i obronności kraju. "Ni to Kostiuszko, ni to Korsikan" - coś jak Kościuszko, coś jak Napoleon - tak sam Piłsudski określał swoje miejsce. Mocną ręką chronił przed naciskającymi z dwóch stron systemami totalitarnymi. Doprowadził do podpisania układu o nieagresji z ZSRS (w 1932) oraz deklaracji o niestosowaniu przemocy z Niemcami (1934), zacieśnił stosunki z Rumunią, starał się uzyskać bliższe relacje z Londynem. Na każdym kroku starał się akcentować wielkość Polski i znaczenie służby tej wielkości. Najpiękniej uczynił to, organizując wielkie uroczystości z okazji sprowadzenia prochów Juliusza Słowackiego na Wawel w czerwcu 1927. Najdosadniej na ostatniej naradzie ze swoimi współpracownikami-premierami w marcu 1934, kiedy uznał "za bezsensowne wdawanie się Polski zbyt skwapliwie w stosunki zagraniczne zachodnie dlatego, ponieważ tam nic innego nie może nas czekać, jak tylko włażenie zachodowi w d…". Chciał stworzyć polskie imperium na wschodzie Europy, bezpieczne między Niemcami i Rosją, chroniące inne mniejsze narody między Bałtykiem i Morzem Czarnym. W stosunkach z innymi państwami miał jedno zalecenie: "Nigdy nie zniżać głowy, tzn. przestrzegać godności". Chory na raka wątroby, zmarł 12 maja 1935 r. w swym mieszkaniu w Belwederze. Pochowany został na Wawelu, sześć dni później. "Bo królom był równy" - tak powiedział, uzasadniając osiem lat wcześniej decyzję o pochówku Słowackiego w krypcie królewskiej katedry. Sam zasłużył na podobną opinię. Jak nikt inny, pomógł Polsce odzyskać niepodległość i obronić ją na 20 lat, zostawiając testament swej nieugiętej woli walki o polską godność i wielkość następnym pokoleniom.
Andrzej Nowak Piwnik Jan "Ponury" (ur. 31.08.1912 w Janowicach k. Ostrowca Świętokrzyskiego, zm. 16.06.1944 w Bohdanach k. Jewłasz na Nowogródczyźnie) - oficer Wojska Polskiego, cichociemny, dowódca Zgrupowań Partyzanckich AK "Ponury" w Górach Świętokrzyskich Legendarny "Ponury" urodził się w rodzinie średniozamożnego gospodarza we wsi Janowice na Kielecczyźnie. W wieku szkolnym pomagał rodzicom na roli. Dzięki dużej determinacji udało mu się skończyć gimnazjum i zdać maturę, po której w 1932 r. zgłosił się na ochotnika do Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii we Włodzimierzu Wołyńskim. Podchorążówkę ukończył w stopniu plutonowego podchorążego na ponadprzeciętnej 29. lokacie i został skierowany na praktyki do 10. Pułku Artylerii Ciężkiej. Później służył w Policji Państwowej, ukończył policyjną szkołę oficerską, został też awansowany na podporucznika rezerwy.
W czasie kampanii wrześniowej dowodził kompanią w zmotoryzowanej Grupie Rezerwy Policyjnej. Początkowo Grupa otrzymała polecenie osłaniania i - w razie koniczności - zniszczenia przepraw na Pilicy. Po przekroczeniu granicy przez Sowietów Grupa wycofała się na Węgry. Przez kilka miesięcy Jan przebywał w obozie internowania, z którego uciekł przez Jugosławię i Włochy do Francji. Służył tam w 4. Pułku Artylerii Lekkiej. Po klęsce Francji Piwnik z grupą kilkudziesięciu żołnierzy ewakuował się do Anglii, gdzie w ramach 4. Brygady Kadrowej Strzelców płk. Stanisława Sosabowskiego zaczął specjalne szkolenie pod kątem walki partyzanckiej w okupowanym kraju. Został też awansowany do stopnia porucznika.
Po złożeniu przysięgi obowiązującej żołnierzy ZWZ-AK, "Ponury" w nocy z 7 na 8 listopada 1941 r. został zrzucony nad Czatolinem k. Skierniewic, skąd dotarł do Warszawy i zameldował się u Komendanta Głównego ZWZ-AK Stefana Roweckiego "Grota". Jego pierwszym zadaniem była organizacja odbioru zrzutów w ramach Komórki "Syrena". Następnie wszedł do organizacji dywersyjnej "Wachlarz", gdzie w maju 1942 r. objął funkcję dowódcy II Odcinka w Równem. W sierpniu został aresztowany i osadzony w więzieniu w Zwiahlu, z którego uciekł. Piwnik wrócił do Warszawy, gdyż w czasie jego nieobecności został już wyznaczony nowy dowódca Odcinka. W tym okresie chorował i cierpiał na bezczynność, której nie znosił. Pod koniec grudnia 1942 r. dostał rozkaz z Komendy Głównej AK uwolnienia więzionych w Pińsku członków "Wachlarza". Akcja odbyła się 18 stycznia 1943 r. - bez strat własnych uwolniono kilku żołnierzy "Wachlarza" i kilkudziesięciu więźniów politycznych. Za tę akcję Piwnik został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. Od maja 1943 do stycznia 1944 r. pełnił funkcję dowódcy Zgrupowań Partyzanckich AK "Ponury" na Kielecczyźnie. W listopadzie 1943 r. wziął ślub z Emilią Malessą "Marcysią". W czasie pobytu w górach przeprowadził wiele akcji dywersyjnych i stoczył kilka potyczek z oddziałami niemieckimi. Dla lokalnych mieszkańców stał się symbolem państwa polskiego, a z czasem i legendą. Niemcy jednak dzięki agentowi w szeregach partyzantów, dostarczającemu informacje gestapo, zadali ciężkie straty żołnierzom "Ponurego". W tym czasie narastał również konflikt między Piwnikiem a KG AK, w wyniku czego został on odwołany ze stanowiska i ściągnięty do Warszawy. W Warszawie otrzymał nominację na dowódcę Ośrodka Szkolenia Strzeleckiego przy Nadniemeńskim Zgrupowaniu Batalionów Partyzanckich, a następnie dowódcę VII batalionu 77. Pułku Piechoty AK. "Ponury" brał udział w likwidowaniu poszczególnych oddziałów niemieckich. 16 czerwca 1944 r. w czasie akcji na niemiecką strażnicę w Bohdanach k. Jewłasz, podrywając żołnierzy do szturmu w bramie wjazdowej, otrzymał śmiertelne postrzały z pistoletu maszynowego. Ostatnie słowa, jakie wypowiedział do stojącego przy nim lekarza, brzmiały: "Powiedz żonie i rodzicom, że ich bardzo kochałem i że umieram jak Polak… I pozdrówcie Góry Świętokrzyskie…". Dwa dni później odbył się uroczysty pogrzeb por. Jana Piwnika "Ponurego". Jego szczątki 17 września 1987 r. zostały przeniesione i ponownie pochowane (1988) w opactwie Cystersów w Wąchocku w Górach Świętokrzyskich.

Łukasz Dryblak