Blaski i nędze życia w PRL

Rozdział I PRL - okiem niespiesznego przechodnia
Rozdział II Komunikacja
Rozdział III Transport
Rozdział IV Niech się święci…
Rozdział V Handel
Rozdział VI Jarmark
Rozdział VII Wieś
Rozdział VIII Miasto
Rozdział IX Kultura i sztuka
Rozdział X Dziecko
Rozdział XI Piłka
Rozdział XII Zabawa - sport
Rozdział XIII Edukacja
Rozdział XIV Media
Rozdział XV Klasa robotnicza
Rozdział XVI Opuszczeni
Rozdział XVII Węgiel
Rozdział XVIII Relaks

PRL - okiem niespiesznego przechodnia

Wszyscy niemal czujemy się wygnańcami z raju dzieciństwa i wczesnej młodości. Cieszymy się, kiedy możemy, choć na chwilę, we wspomnieniu, w słowie, w obrazie - wrócić do niego. "Kraj lat dziecinnych, on zawsze zostanie święty i czysty jak pierwsze kochanie…" - te wersy, tak pięknie i mądrze domykające opowieść Adama Mickiewicza o jego raju dziecinnym pod Nowogródkiem, o bohaterach Pana Tadeusza, odzywają się w nas, kiedy dopasowujemy do nich przypomnienie swojego kraju lat minionych, swojego domu, podwórka, dzielnicy, odwiedzanego z Rodzicami miasta, pierwszych już samodzielnych wycieczek po Polsce. Dziś, dla większości mieszkańców III RP, ów kraj lat dziecinnych - to PRL. Czy raj? Na pewno nie dla każdego. Dla wielu - raczej piekło. Ale przecież stamtąd jesteśmy, dzisiejsi trzydziestolatkowie, czterdziestolatkowie - aż po osiemdziesięciolatków, których dziecinne lata - to jeszcze II Rzeczpospolita, a młodzieńcze - II wojna.

Chcielibyśmy czasem opowiedzieć o tym czasie młodszym, naszym dzieciom, wnukom: jak to było? Dobrze czy źle? Nie, to jednak zbyt prosto sformułowana alternatywa, żeby wyrazić doświadczenie indywidualne każdego życia, jego rozmaite przygody, zmieniające się barwy i konteksty, w których dojrzewała nasza wyobraźnia, nasze emocje, nasze smaki i nasze pierwsze świadome wybory. Różnie było. Pewnie inaczej mogą wspominać ten czas dzieci czerwonej nomenklatury, "właścicieli PRL-u" - z perspektywy warszawskiej Alei Róż czy innej Alei Przyjaciół, inaczej zaś dzieci tych, którzy PRL-u doświadczyli w ubeckim więzieniu; inaczej mieszkańcy małej wsi na Podlasiu czy Podkarpaciu, dobrze, mocno zakorzenionej w tradycji, w polskości, a inaczej przybysze na "ziemie wyzyskane", jak nazywano czasem województwa zachodnie i północne, dołączone do Polski w zamian za zabrane Kresy wschodnie. Inaczej naturalnie pamiętają czas PRL-u ci, którzy widzieli i przeżyli czasy Stalina, Bieruta i Rokossowskiego, inaczej ci, dla których życie zaczyna się w czasach "towarzysza Wiesława" (Gomułki) i jego zmagań z Prymasem Tysiąclecia o ducha tego narodu; inaczej ci, dla których PRL to dopiero Edward Gierek i jego obietnica "grillowania" - na kapitalistyczny kredyt; inaczej w końcu ci, którzy sięgają pamięcią najdalej do czasów generała w ciemnych okularach, ponurej WRON-y i ostatniego już stadium rozpadu i gnicia systemu.

Czy da się tu znaleźć jakiś wspólny mianownik? Czy można go streścić chwytliwym hasłem: "najweselszy barak w obozie" (komunistycznym)? Czy rzeczywiście było tak wesoło w tym "baraku"? Na pewno nie wszystkim, nie zawsze, może nawet - nie często. Dlatego drażnią mnie takie uproszczenia, podobnie jak lansowana, czasem bezmyślnie, a niekiedy z polityczną intencją wybielenia "starych, dobrych czasów rządów PZPR", moda na peerelowskie gadżety i nostalgię, jaką mają wywoływać. Pralka Frania, samochody Syrenka czy Warszawa (to może nawet trafny wyrzut pod adresem dzisiejszej pustyni w polskim przemyśle motoryzacyjnym…), saturator z gazowaną wodą i sokiem malinowym, woda toaletowa Przemysławka, a może herbata Popularna… - czy to jest cała prawda o tamtym czasie? Nie, na pewno nie. Dziesiątki tysięcy zamęczonych w ubeckich katowniach do 1956 roku, potem setki, tysiące i miliony upodlonych warunkami życia w kraju nomenklaturowej głupoty i zomowskiej pałki, w końcu setki zabitych, tysiące więzionych i miliony zmuszonych do emigracji przez "dobrodziejstwo" stanu wojennego - to jest raczej istota tamtego systemu. O jego ludzkiej, a raczej nieludzkiej cenie nie wolno zapomnieć.

Sposób codziennego funkcjonowania w owym systemie przypomina udatnie wydana przez IPN gra planszowa Kolejka. Tu jednak faktycznie upokarzający znój zdobywania "towaru" - od mięsa czy kawy po lodówkę czy telewizor - wydaje się jakby sympatyczną przygodą. Czy tym było tylko życie w PRL-u? Przygodą? Czy - inaczej zgoła - tylko heroicznym sprzeciwem, walką na barykadzie, jak w Poznaniu w 1956, jak w tylu innych miastach i miasteczkach na szlaku prześladowanych przez ZOMO obchodów Milenium Chrztu Polski, jak potem w Marcu 1968, Grudniu 1970, Czerwcu 1976, w stanie wojennym, którego aspekt heroiczny i martyrologiczny tak wspaniale utrwalili na swoich fotografiach choćby tacy mistrzowie obiektywu, jak Stanisław Markowski, Erazm Ciołek, Adam Bujak, Krzysztof Raczkowiak czy Jan Bortkiewicz…

Była i przygoda, i opresja, i znój, i bohaterstwo, i drętwy, pochłaniający całe godziny ideologiczny ceremoniał (1 maja, 7 listopada - "Święto Wielkiej Socjalistycznej Rewolucji Październikowej", 22 lipca i tyle innych akademijnych okazji), były ofiary, i byli ich oprawcy, była kultura (z jej wielkimi twórcami) - i był brak kultury, codzienne peerelowskie chamstwo. Mało było wolności, chyba że w domowym albo przyjacielskim kręgu. Ale było więcej jakby czasu - by w tym kręgu odciąć się od propagandowej nierzeczywistości i oddać długim rodaków rozmowom (niekoniecznie nocnym), a i towarzyskim zabawom. Siermiężnie było, szaro-buro, ale - byliśmy młodzi! I widzieliśmy świat żywiej, w ostrzejszych, soczystych barwach.

Jak to wszystko połączyć? Jak oddać ten klimat, a raczej zmienne klimaty i kąty peerelowskiego życia? Cóż, trzeba być wiernym i cierpliwym obserwatorem. Wiernym rzeczywistości, której sprawiedliwość oddaje się przez oddanie szczegółu, dobre uchwycenie momentu, nieskrywanie tego, co niewygodne. Cierpliwość - to cnota wyrażająca się w zdolności czekania połączonego z wytrwałą pracą, by czas nie uciekł.

I oto tutaj, w tym fotograficznym albumie, znajduję właśnie taki owoc pracy cierpliwej i wiernej. Pracy, która rozkłada się na całe dekady, na dziesiątki tysięcy utrwalonych na kliszy obrazów, na tysiące rozmaitych sytuacji, których Autor tych zdjęć szuka - ale ich sztucznie nie wywołuje. Obserwuje. Czujnie rejestruje. Ocala od zapomnienia.

Wacław Klag stworzył swoją długoletnią aktywnością reportera prasowego, a zarazem swoim wrażliwym okiem artysty ogromny zbiór - portretów ludzi, których już nie ma, nie trafili do encyklopedii, ale przecież byli, albo byli dziećmi, a dziś są - starzy. Stworzył przebogatą galerię portretów sytuacji typowych dla PRL-u: akademie, "gospodarskie wizyty" partyjnych bonzów rozmaitego szczebla, wszędzie widoczny ciężar dźwigania - siatek, "zdobytego" czy "wykombinowanego" towaru, rozmaite formy pracy, których już nie ma - jak choćby charakterystycznych "węglarzy". Z drugiej strony - podwórkowe gry i zabawy, jarmarki, masowe wywczasy nad najbliższą rzeczką - bo przecież na Majorkę nikt niemal nie mógł stąd wyjechać… Jest na tych zdjęciach smutek i brud, nędza, wielkie błoto. I jest, nawet w takich ramach, radość młodości, pierwszych miłości, dobrotliwy uśmiech starości - nie sama tylko gorycz. Jest życie, w całym niemal swoim bogactwie. I jest PRL jako swoisty kontekst tego życia.

To nie jest cały PRL, oczywiście. To jest ów system i jego czas widziany z perspektywy Krakowa przede wszystkim, różnych jego dzielnic i ludzi, także z perspektywy małopolskich, podgórskich wsi. Każdy "krakus" znajdzie tu na pewno fascynujący materiał do przemyśleń nad przemianami swego miasta i metamorfozami jego mieszkańców. Ale każdy Polak znajdzie tutaj także cząstkę swojej przeszłości, z jej trudnego czasu - który może nie całkiem przeminął, może tkwi wciąż w nas, a czasem także w absurdach i "układach", których nie udało się do dziś wykorzenić z niektórych dziedzin naszego życia? Niezależnie od tych, czasem niewesołych skojarzeń, każdy wrażliwy człowiek znajdzie tutaj także okazję do zachwytu poetycką metaforą ludzkiego losu, jego młodzieńczych nadziei i dojrzałych rozczarowań, jakie odtwarzają zdjęcia-obrazy Wacława Klaga. To ich największa, ponadczasowa, ponadustrojowa, humanistyczna wartość, ludzkie po prostu piękno. Dla niego warto na pewno tę książkę otworzyć - i się nią zachwycić. Nie PRL-em! Ale życiem i jego bogactwem, nawet na dnie upodlenia.

Prof. Andrzej Nowak