Choinka. 2000 lat tradycji Bożego Narodzenia

• Kto wymyślił choinki 
•  
•  
• Rozdział I
• Sześć dróg do choinki
• Potrzeba świątecznego wystroju 
• Odrodzenie drzewa życia 
• Wspomnienie Adama i Ewy 24 grudnia 
• Średniowieczne inscenizacje o raju 
• Rajskie drzewo w średniowiecznej ikonografii 
• Światło Bożego Narodzenia (25 grudnia)
• Stanisław Estreicher: Drzewo Adama 
• O. Cullmann: Właściwe korzenie bożonarodzeniowego drzewka 
• Jérôme i Jean Tharaud: Ostatni gość przy żłóbku 
•  
• Rozdział II
• Pierwsze świadectwa o bożonarodzeniowym drzewku 
• Od kiedy są choinki
• Pierwsze dekoracje i ich symbolika 
• Protestancka krytyka? 
• Fałszywy mit o Marcinie Lutrze jako wynalazcy choinki 
• Najstarsza pieśń o świątecznej jodle 
• 
  Rozdział III
• Jak choinka się upowszechniła 
• Na angielskim dworze 
• Za Oceanem 
• Wiedeń, czyli choinka kosztem szopki
• W Pradze i u babuni 
• Polska choinka w Wersalu 
• W Rosji, czyli choinka bożonarodzeniowa, noworoczna… i sowiecka
• Choinka na froncie 
• Wieńce adwentowe i bożonarodzeniowe
• Jak zmieniała się dekoracja choinek 
•  
  Rozdział IV
• Choinka w oczach pisarzy i poetów 
• Goethe i Chrystusowe drzewko 
• Matka w wigilijny wieczór 
• Piękna baśń o choince napisana w Warszawie
• Choinka sieroty i Chrystusa 
• Jodła Andersena
• Wigilijny wieczór Dziewczynki z zapałkami
• Dostojewskiego Choinka u Chrystusa 
• Choinki u Buddenbrooków Tomasza Manna 
• Uprawa świątecznych drzewek Eliota 
•  
• Rozdział V
• Poprzednicy świątecznego drzewka
• Dlaczego siano i snopki w wigilijnej izbie 
• Szopki, żłóbki i jasełka w kościołach 
• Obrzędy świątecznej wieczerzy 
• Typowa Wigilia w Reymontowskich Lipcach
• Wigilijne zwyczaje we wspomnieniach Marii Dąbrowskiej 
• 
  Rozdział VI
• Chrystusowe drzewko na naszych ziemiach 
• Gdańskie choinki – najstarsze w Polsce
• Pierwsze choinki w Warszawie 
• Kiedy zadomowiły się nad Wisłą 
• Chrześcijańska interpretacja choinki 
• Krakowski sad u sufitu 
• Sad w Wyzwoleniu Wyspiańskiego
• Podhalański podłaźnik 
• Bożonarodzeniowe drzewko na Kresach
• Choinka trafia pod strzechy 
• Drzewko wigilijne w czasie wojny i na obczyźnie
• Skąd nazwa „choinka” 
•  
• Rozdział VII
• Spór o polską choinkę 
• Czy choinka jest chrześcijańska 
• Niemiecka czy na wskroś polska?
• Tradycyjna czy czysto świecka? 
• „Nasz żłóbek” – dlaczego konieczny? 
•  
• Rozdział VIII
• Choinka w Watykanie – od Jana Pawła II 
• Po raz pierwszy na placu św. Piotra 
• Jodła z polskich Tatr 
• Świąteczne drzewko i bożonarodzeniowa szopka
• Ile choinek miał papież 
• Benedykt XVI: choinka symbolem Chrystusa 
•  
• O AUTORZE 
• BIBLIOGRAFIA 

W całym świecie, nie tylko chrześcijańskim, choinka stanowi nieodzowny element Bożego Narodzenia. Bez tych oświetlonych, pięknie przystrojonych drzewek trudno wyobrazić sobie Święta – dzieciom, dorosłym, wszystkim. Interesująco ujął to Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953) w wierszu Kto wymyślił choinki? opublikowanym w 1948 roku:

Moje kochane dzieci,

był taki czas na świecie,

że wcale nie było choinek [...]

Ciężkie to były czasy niepospolicie,

bo cóż to, proszę was, za życie

na święta bez choinki, czyste kpinki.

Więc kiedy nadchodziły święta,

dzieci w domu, a w lesie hałasowały zwierzęta:

My chcemy, żeby natychmiast były choinki!.

Bez choinek jest ciemno, smutno i ponuro. Dlatego, pisze dalej Gałczyński, pewien „tajemniczy człowiek” mieszkający w lesie, „który miał złote książki i zielone pióro” i który „był właśnie poetą”, w swym natchnieniu wpadł na genialny pomysł: „nauczył, jak się świeczki toczy” i „to on ułożył te wszystkie kolędy, / które śpiewać jest tak przyjemnie”, on zawsze „pełen dobroci, / w nim jest ta pogoda i nadzieja; / to on nauczył, jak zawieszać zimne ognie, / i on te świeczki odbija w oknie”.

Bajeczną opowieść o tym, skąd wzięły się choinki, poeta doskonale wpisał w świąteczny nastrój Bożego Narodzenia. Taki, jaki panuje w naszej tradycji. Chociaż w wielu krajach zwyczaj strojenia zielonych drzewek pielęgnuje się dłużej i być może w aurze większego przepychu, to właśnie u nas tradycja ta ma wyjątkowy i niepowtarzalny charakter. Święta z wigilijną wieczerzą, opłatkiem, kolędami, rodzinną atmosferą i Pasterką o północy – trudno wyobrazić sobie coś bardziej przejmującego, ale też religijnie poruszającego.

Uroczą poezję Gałczyńskiego wypada dopełnić wierszem amerykańsko-brytyjskiego poety Thomasa Eliota (1888-1965), pt. Uprawa świątecznych drzewek. Ostrzega on, by choinki i Świąt nie sprowadzać jedynie do wymiaru kulturowego, biesiadnego czy folklorystycznego. Bo wtedy świece na choince tak naprawdę się nie świecą i nie są jak gwiazdy, a anioł na czubku drzewka staje się tylko pustym ornamentem i niczym więcej. Wtedy traci się to, co najważniejsze, wtedy nie można tych obrzędów przeżyć ani właściwie wyrazić czy opisać.

Co zatem oznacza obecność choinki wśród nas? W jaki sposób się narodziła i jakie są jej korzenie? Nie są to pytania jedynie historyczne, gdyż prowadzą do odkrycia, jaki był jej sens u początków i jaki powinien być teraz. Należy też zastanowić się, jak zmieniały się „choinkowe praktyki” na przestrzeni dziejów. I czy nie warto przynajmniej do niektórych z nich powrócić?

Książka ta, mam nadzieję, pomoże znaleźć odpowiedzi na te pytania, a przynajmniej może rozjaśni różne kwestie z nimi związane. I nie chodzi tu wcale o to, by bronić jakiejś określonej idei albo dostosowywać realne fakty do przyjętych z góry założeń. Ważne jest, by ukazać, na ile to możliwe, rzeczywisty stan rzeczy; by pozwolić przemówić historycznym tekstom, sprawdzonym realiom, a także teoriom badaczy, jak też świadectwom pisarzy i poetów. Istotna jest bowiem odpowiedź na pytania: kto wymyślił choinkę i jaki jest jej sens.

Ks. prof. Józef Naumowicz

Warszawa, 10 października 2022