Choinka. 2000 lat tradycji Bożego Narodzenia

W całym świecie, nie tylko chrześcijańskim, choinka stanowi nieodzowny element Bożego Narodzenia. Bez tych oświetlonych, pięknie przystrojonych drzewek trudno wyobrazić sobie Święta – dzieciom, dorosłym, wszystkim. Interesująco ujął to Konstanty Ildefons Gałczyński (1905-1953) w wierszu Kto wymyślił choinki? opublikowanym w 1948 roku:

Moje kochane dzieci,
był taki czas na świecie,
że wcale nie było choinek [...]
Ciężkie to były czasy niepospolicie,
bo cóż to, proszę was, za życie
na święta bez choinki, czyste kpinki.
Więc kiedy nadchodziły święta,
dzieci w domu, a w lesie hałasowały zwierzęta:
My chcemy, żeby natychmiast były choinki!.

Bez choinek jest ciemno, smutno i ponuro. Dlatego, pisze dalej Gałczyński, pewien „tajemniczy człowiek” mieszkający w lesie, „który miał złote książki i zielone pióro” i który „był właśnie poetą”, w swym natchnieniu wpadł na genialny pomysł: „nauczył, jak się świeczki toczy” i „to on ułożył te wszystkie kolędy, / które śpiewać jest tak przyjemnie”, on zawsze „pełen dobroci, / w nim jest ta pogoda i nadzieja; / to on nauczył, jak zawieszać zimne ognie, / i on te świeczki odbija w oknie”.

Bajeczną opowieść o tym, skąd wzięły się choinki, poeta doskonale wpisał w świąteczny nastrój Bożego Narodzenia. Taki, jaki panuje w naszej tradycji. Chociaż w wielu krajach zwyczaj strojenia zielonych drzewek pielęgnuje się dłużej i być może w aurze większego przepychu, to właśnie u nas tradycja ta ma wyjątkowy i niepowtarzalny charakter. Święta z wigilijną wieczerzą, opłatkiem, kolędami, rodzinną atmosferą i Pasterką o północy – trudno wyobrazić sobie coś bardziej przejmującego, ale też religijnie poruszającego.

Uroczą poezję Gałczyńskiego wypada dopełnić wierszem amerykańsko-brytyjskiego poety Thomasa Eliota (1888-1965), pt. Uprawa świątecznych drzewek. Ostrzega on, by choinki i Świąt nie sprowadzać jedynie do wymiaru kulturowego, biesiadnego czy folklorystycznego. Bo wtedy świece na choince tak naprawdę się nie świecą i nie są jak gwiazdy, a anioł na czubku drzewka staje się tylko pustym ornamentem i niczym więcej. Wtedy traci się to, co najważniejsze, wtedy nie można tych obrzędów przeżyć ani właściwie wyrazić czy opisać.

Co zatem oznacza obecność choinki wśród nas? W jaki sposób się narodziła i jakie są jej korzenie? Nie są to pytania jedynie historyczne, gdyż prowadzą do odkrycia, jaki był jej sens u początków i jaki powinien być teraz. Należy też zastanowić się, jak zmieniały się „choinkowe praktyki” na przestrzeni dziejów. I czy nie warto przynajmniej do niektórych z nich powrócić?

Książka ta, mam nadzieję, pomoże znaleźć odpowiedzi na te pytania, a przynajmniej może rozjaśni różne kwestie z nimi związane. I nie chodzi tu wcale o to, by bronić jakiejś określonej idei albo dostosowywać realne fakty do przyjętych z góry założeń. Ważne jest, by ukazać, na ile to możliwe, rzeczywisty stan rzeczy; by pozwolić przemówić historycznym tekstom, sprawdzonym realiom, a także teoriom badaczy, jak też świadectwom pisarzy i poetów. Istotna jest bowiem odpowiedź na pytania: kto wymyślił choinkę i jaki jest jej sens.

Ks. prof. Józef Naumowicz

Warszawa, 10 października 2022