Katedry Polski

Historia wiary przekutej w kamień    5

Spis katedr    12

Indeks    13

Gniezno    14

Włocławek    26

Bydgoszcz    30

Kraków    36

Kielce    50

Tarnów    56

Bielsko-Biała    60

Żywiec    64

Poznań    68

Kalisz    78

Ostrów Wielkopolski    84

Warszawa    86

Warszawa-Praga    92

Płock    98

Wrocław    108

Legnica    114

Świdnica    120

Przemyśl    126

Zamość    132

Lubaczów    140

Rzeszów    142

Szczecin    146

Kamień Pomorski    150

Gorzów Wielkopolski    158

Zielona Góra    164

Koszalin    166

Kołobrzeg    170

Gdańsk-Oliwa    176

Gdańsk    184

Peplin    192

Toruń    200

Chełmża    210

Frombork    218

Olsztyn    224

Elbląg    228

Kwidzyn    232

Prabuty    234

Ełk    236

Gołdap    238

Suwałki    240

Białystok    242

Łomża    246

Drohiczyn    250

Częstochowa    252

Sosnowiec    256

Radom    260

Katowice    264

Opole    268

Gliwice    272

Lublin    274

Sandomierz    280

Stalowa Wola    286

Siedlce    288

Łódź    292

Łowicz    298

Warszawa    308

Historia wiary przekutej w kamień

Historia katedr, to historia wiary przekutej w kamień, zamkniętej w rzeźbie, wyrażonej w obrazie, brzmiącej dźwiękiem organów. Ich dzieje sięgają odległymi korzeniami początków chrześcijaństwa. Katedry są domem Boga i domem człowieka, w którym nasze ludzkie profanum dotyka boskiego sacrum. Ze zwykłego domu biorą też swój początek. Dzieje Apostolskie odnotowują, że wyznawcy Chrystusa wspólnie udawali się do Świątyni jerozolimskiej, wszyscy razem, a więc stanowili już odrębną grupę w łonie zgromadzenia Izraela. Dzieje określają ich słowem εκκλησια (eklezja), które oznacza oficjalne zgromadzenie, Kościół. Uczestnicząc w życiu swojego narodu, chrześcijanie wiedli jednocześnie własne, odrębne życie. Po wyjściu ze Świątyni jerozolimskiej gromadzili się w prywatnych domach, jak to miało miejsce w Wieczerniku, gdzie zbierała się cała pierwotna wspólnota. Później tych miejsc było coraz więcej. Dzieje Apostolskie informują nas, że „codziennie trwali jednomyślnie w świątyni, a łamiąc chleb po domach, przyjmowali posiłek z radością i prostotą serca” (2,46). Znamy jeden z tych domów – dom Marii, matki Jana zwanego Markiem, gdzie gromadziło się na modlitwie liczne grono, w czasie gdy Piotr przebywał w więzieniu. Niektóre z tych zebrań odbywały się nocą, zwłaszcza z soboty na niedzielę. W środku nocy zjawił się właśnie na takim modlitewnym zgromadzeniu Piotr, po wydostaniu się z więzienia. Chrześcijanie uczestniczyli zatem we wspólnych modłach szabatowych, po czym spotykali się we własnym gronie. Możemy sobie wyrobić pewne wyobrażenie o tych zgromadzeniach. Po krótszym lub dłuższym nauczaniu następowało „łamanie chleba”. Następnie odmawiano modlitwy. Spożywano też wspólny posiłek. Spotkania te odbywały się najpierw w jakiejś sali oddawanej do dyspozycji chrześcijan przez właściciela domu. Mogła ona być czasem na stałe zarezerwowana dla sprawowania Bożego kultu. Zdarzało się, że ktoś z chrześcijan ofiarował cały swój dom dla ważniejszych zgromadzeń. We fragmencie pseudoklementyńskich Recognitiones czytamy, że niejaki Maro oddał do dyspozycji św. Piotra swój dom (aedes) i wewnętrzny ogród, które razem mogły pomieścić pięćset osób. Istotna ewolucja w tej dziedzinie nastąpiła z początkiem III wieku. Zaczynamy już spotykać wzmianki o specjalnych budowlach poświęconych kultowi Bożemu. Zbiega się to ze względnie spokojnym okresem pontyfikatu papieży Zefiryna i Kaliksta. W tym czasie Kościół mógł już posiadać swoje cmentarze. Udało się odnaleźć pozostałości po tych pierwszych „kościołach”. Jednym z nich, który da się datować w sposób najpewniejszy, jest kościół w nadgranicznej twierdzy Dura Europos. W tym antycznym mieście nad środkowym Eufratem (arab. Kalat as-Salihijja), które było ośrodkiem kultury hellenistycznej, zamieszkanym głównie przez arystokrację i urzędników, odkryto dom chrześcijański z ok. 232 r. Nie różni się on konstrukcją od otaczających go domów mieszkalnych. Zbudowany jest wokół kwadratowego dziedzińca. Wielka prostokątna sala po stronie południowej na parterze, uzyskana z połączenia dwóch pokoi, była miejscem kultu. Znajduje się w niej podium dla przewodniczącego zgromadzeń religijnych. Od strony północnej małe prostokątne pomieszczenie przekształcone zostało na baptysterium z wmurowanym w podłogę basenem, pod wspartym na dwóch kolumnach baldachimem. Odkryto tu freski przedstawiające Dobrego Pasterza i sceny biblijne. Reszta domu musiała służyć jako mieszkanie biskupa i pomieszczenia administracji kościelnej. Jest więc to jedno z ważnych ogniw ewolucji budownictwa kościelnego. Podobnie obszerna bazylika w Emmaus (Amwas) została zbudowana w epoce konstantyńskiej na miejscu rzymskiej willi, której plan częściowo przejęła. Willa ta mogła zostać przekształcona w kościół ok. 220 roku. Początek III wieku to zatem czas przystosowywania na potrzeby kultu prywatnych domów. Nie wydaje się, by wówczas wznoszono budowle przeznaczone wyłącznie do kultu Bożego. Sytuacja zmieniła się w drugiej połowie III wieku. W okresach względnej wolności chrześcijanie budowali już osobne świątynie o kształcie odmiennym od domów prywatnych, które jednak szybko ulegały brutalnej konfiskacie i zburzeniu w czasie prześladowań. Z chwilą uzyskania pełnej wolności wyznania (edykt mediolański, 313 r.) zaczęto budować liczne i wielkie kościoły, fundowane przeważnie przez cesarzy lub innych państwowych dygnitarzy. Wraz z edyktem mediolańskim nadeszła więc dla chrześcijan wolność wyrażania swych religijnych uczuć również poprzez architekturę. Koncepcja symboliczna starotestamentalnego pojmowania świątyni jako przybytku, w którym mieszka Bóg, znalazła swe dopełnienie w Chrystusowym określeniu Świątyni jerozolimskiej jako domu Ojca i domu modlitwy. Nic więc dziwnego, że chrześcijanie silnie odczuwali stosowność rozróżniania budownictwa sakralnego od świeckiego. Stąd już krok tylko do katedr. W posługiwaniu duchowym we wspólnocie chrześcijańskiej szczególne miejsce przypada biskupowi, ze względu na uczestnictwo w godności apostolskiej, polegające ostatecznie na udziale w kapłaństwie samego Chrystusa. Już za życia apostołów występowali uczniowie mający prawo samodzielnego pasterzowania. Przygotowywani oni byli na przyszłych kontynuatorów urzędu apostołów. Określano ich jeszcze wówczas jedynie imionami własnymi. Po śmierci apostołów musiało dokonać się objęcie zwierzchnictwa Kościołów lokalnych przez ich następców. Według relacji papieża Klemensa z Listu do Koryntian już pod koniec I w. istniała lokalna hierarchia ustanowiona przez apostołów, w skład której wchodzili „wybitni Mężowie” – następcy apostołów, których uważa się za prototyp biskupa chrześcijańskiego. Desygnacja ich następowała poprzez przejęcie kierownictwa lokalnych kolegiów, stojących na czele kościołów, w większych skupiskach pierwszych chrześcijan. Jak wynika z listów św. Ignacego Antiocheńskiego, pierwszy etap stabilizacji określenia episkopos zakończył się na początku II wieku. Rosnące niebezpieczeństwo gnostycyzmu przyczyniło się do ugruntowania już w połowie II wieku zasady, że sukcesja apostolska realizuje się w osobie lub urzędzie biskupa, będącego ośrodkiem jedności lokalnego Kościoła, a nawet rękojmią jego istnienia, dzięki strzeżeniu przez niego depozytu wiary i sprawowaniu pod jego kierownictwem eucharystii. Od połowy III wieku rola biskupa zyskała nowy, ogólnokościelny wymiar. Nie przestając być pasterzami własnych Kościołów, dzielili oni swą godność biskupią z innymi pasterzami kościołów lokalnych, tworząc z nimi organiczną wspólnotę, która z tytułu sakry biskupiej jest źródłem szerszej odpowiedzialności za cały Kościół. Wspólnota ta stanowi źródło powszechnej jedności chrześcijan. Wyrazem jej stały się wielorakie formy współdziałania członków kolegium biskupiego. Najbardziej znaną formą było życie synodalne. Ta wspólnota biskupów, będąca kontynuacją kolegium apostolskiego, miała świadomość specyficznych związków z biskupem rzymskim, odgrywającym wyjątkową rolę ostatecznego źródła i stróża jedności tegoż kolegium i całego Kościoła. Szczególnym miejscem posługiwania duchowego biskupa we wspólnocie chrześcijańskiej, poprzez wypełnianie trzech funkcji: kapłańskiej, nauczycielskiej i zwierzchniczej, jest katedra – głowa i matka wszystkich kościołów diecezji. W Polsce w związku z utworzeniem metropolii i zjazdem gnieźnieńskim Bolesław Chrobry uzyskał prawo mianowania biskupów, potwierdzone przez papieża Sylwestra II. Pierwszymi biskupami na ziemiach polskich byli cudzoziemcy: Jordan (968–984) i Unger prawdopodobnie w Poznaniu, Radzim Gaudenty w Gnieźnie, Reinbern w Kołobrzegu, Jan we Wrocławiu i Poppon w Krakowie. Rychło jednak ich miejsce zaczęli zajmować Polacy, np. Bossuta Bożęta (1027–28) w Gnieźnie. W wyniku misji pruskiej św. Wojciecha podjęte zostały próby związania Pomorza Gdańskiego z ustanowionym w 1000 roku biskupstwem w Kołobrzegu, będącym sufraganią metropolii gnieźnieńskiej. Był to okres krótki, ponieważ przed rokiem 1013 nastąpiła silna reakcja pogańska oraz oderwanie się Pomorza od Polski i od metropolii gnieźnieńskiej. Ludność w większości powróciła do pogańskiej tradycji przodków. W tymże roku 1013 upadła diecezja kołobrzeska. Była ona zatem krótkotrwałą efemerydą. Około roku 1015 Mieczysław II, jeszcze jako rządca Kujaw, założył biskupstwo kujawskie z siedzibą w Kruszwicy. Po zburzeniu Kruszwicy w bratobójczej walce pomiędzy księciem Zbigniewem a Władysławem Hermanem w roku 1096 siedziba biskupstwa przeniesiona została do Włocławka. W czasie pobytu w Polsce legata papieskiego w latach 1123/24 powstała diecezja włocławska, której granice obejmowały również Pomorze Wschodnie z Gdańskiem. Cztery najstarsze katedry: gnieźnieńska, krakowska, wrocławska i poznańska, powstające najpóźniej od roku 1000 jako ośrodki władzy i organizacji kościelnej, wznoszone były obok grodu jako ośrodka władzy książęcej. Musiały mieć one charakter budowli bazylikowych.