Kaplica Sykstyńska na nowo odkryta

Rozdział I Sceny ze Starego i Nowego Testamentu wykonane w czasach Sykstusa IV

Rozdział II Freski Michała Anioła Buonarrotiego wykonane w czasach Juliusza II

Rozdział III Sybille i prorocy

Rozdział IV Dziewięć malowideł sklepiennych według Księgi Rodzaju

Rozdział V Sąd Ostateczny Michała Anioła

Rozdział VI Epilog

Rozdział VII Przypisy

Bibliografia
Indeks osób i miejsc

Wstęp

Kiedy u schyłku lat 50., w czasach studiów uniwersyteckich zwiedzałem Kaplicę Sykstyńską, zauważyłem, że fresk z przedstawieniem Pijanego Noego miał ścisły związek z malowidłem Cosima Rossellego Ukrzyżowanie, widniejącym poniżej, niemal równolegle do sceny namalowanej przez Michała Anioła. W teologicznej literaturze patrystycznej i średniowiecznej zacząłem od tej chwili poszukiwać klucza, który umożliwiłby mi właściwą i przekonywającą interpretację wszystkich malowideł w kaplicy. W miarę prowadzonych przeze mnie badań i dokonywanych odkryć pojawiały się coraz to nowe pytania, na które nie odnajdywałem odpowiedzi w licznych studiach z dziedziny historii sztuki na temat kaplicy oraz znajdujących się tam fresków.

Wyniki moich wieloletnich badań umocniły we mnie następujące przekonanie: wybór tematów z pewnością nie był dziełem artystów, których w wykonywaniu tego niezwykle trudnego zadania wspierali swą wiedzą i radą papiescy teolodzy; każdy szczegół fresków posiadał nie tylko znaczenie formalne, ale niósł określone treści znaczeniowe, których należało poszukiwać w literaturze dostępnej ówczesnym teologom; między freskami wykonanymi w czasach Sykstusa IV a dziełami Michała Anioła istnieją jedność i harmonia, dlatego też można mieć pewność, że cały cykl malowideł kaplicy dokładnie odpowiada jednemu programowi ikonograficznemu, a jego podstawowe założenia opracowali teolodzy papieża Sykstusa IV.

Kiedy z jednej strony prowadziłem badania nad freskami, to z drugiej, coraz intensywniej zajmowałem się studiowaniem literatury patrystycznej i średniowiecznej, którą można było powiązać z malowidłami w papieskiej kaplicy. Tak więc trafność moich tez zyskiwała od tej pory nie tylko wciąż nowe potwierdzenia, ale też spotykała się z szerokim, pozytywnym echem, zarówno podczas wykładów na Papieskim Uniwersytecie Gregoriańskim, Papieskim Uniwersytecie w Meksyku oraz Iberoamerykańskim Uniwersytecie miasta Meksyk, jak i w czasie sympozjów organizowanych przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu w Heidelbergu, a także na rozmaitych kursach prowadzonych w licznych placówkach akademickich Chin. Następstwem tych wykładów stały się od 1990 roku publikacje pięciu artykułów w "Archivum Historiae Pontificiae". Ostatni z nich, poświęcony Sądowi Ostatecznemu Michała Anioła, ukazał się w 1999 roku. Artykuły, napisane w języku niemieckim, a następnie przetłumaczone na włoski, angielski, francuski i hiszpański, stanowią podstawę niniejszego dzieła oraz jego wydań w innych językach. Publikacja ta dała mi jednocześnie możliwość uzupełniania moich rozważań o nowe wyniki badań, szczególnie w nawiązaniu do dwóch artykułów poświęconych tej samej tematyce: Un Michelangelo nuovo: I restauri degli affreschi della Cappella Sistina (opublikowanego w "La Civilt? Cattolica" z 20 maja 1995, s. 375-387) oraz Aspetti della rappresentazione di Dio sugli affreschi di Michelangelo nella Cappella Sistina (praca zaprezentowana podczas kongresu towarzyszącego wystawie "Il Volto di Cristo" w Palazzo delle Esposizioni w Rzymie w marcu 2001, opublikowana w "Studi e Testi", 432, Watykan 2006, s. 231-240).

Postanowiłem, że nie będę zmieniać pierwotnego kształtu artykułów ani omawiać zagadnień, które w tym miejscu nie będą prezentowane, jak krata dzieląca przestrzeń zarezerwowaną dla duchownych od części przeznaczonej dla osób świeckich, z wyszukaną dekoracją rzeźbiarską, wykonaną przez artystów florenckich w latach 90. XV wieku; gobeliny utkane na podstawie kartonów Rafaela, służące do ozdoby dolnej części ścian podczas ważnych uroczystości; oba freski powstałe w miejscu malowideł zniszczonych w wyniku zawalenia się ściany wejściowej w 1522 roku, wykonane po śmierci Michała Anioła przez Mattea di Leccia (Zmartwychwstanie Chrystusa w miejsce fresku Domenica Ghirlandaia) oraz Hendrika van den Broeka (Walka aniołów i demonów wokół ciała Noego w miejsce dzieła Luki Signorellego).

Niniejsza praca ma przede wszystkim charakter studium ikonograficznego. Nie zajmowałem się kwestią atrybucji, zwłaszcza w odniesieniu do malowideł na ścianach bocznych. W przypadku, gdy na skutek najnowszych badań należało zmienić nazwisko artysty, któremu dzieło przypisywane było do tej pory, uwzględniono to w podpisach do ilustracji, a nie w tekście, zachowanym w pierwotnym kształcie, który napisany został w okresie poprzedzającym nowe odkrycia.
W roku 2005 dokonałem prezentacji mojej wizji fresków w Kaplicy Sykstyńskiej podczas wykładu w siedzibie "Civilt? Cattolica" w Rzymie. Po tym wykładzie prof. Eugenio Russo z Uniwersytetu Bolońskiego przedstawił moje dokonania wydawnictwu Jaca Book, które we współpracy z Libreria Editrice Vaticana przystąpiło do starannego opracowania niniejszej publikacji, w przepięknej szacie graficznej.
Pragnę złożyć podziękowania wszystkim moim kolegom oraz studentom z różnych uniwersytetów za okazaną mi życzliwość i krytyczne uwagi na temat przedstawionych tez. Spośród wielu osób, którym chciałbym podziękować, wymienię tylko trzy nazwiska: profesorów Matthiasa Winnera i Christopha Luitpolda Frommela, byłych dyrektorów Biblioteca Hertziana w Rzymie oraz nieodżałowanego doktora Fabrizia Mancinellego z Muzeów Watykańskich. Dziękuję im za pomoc, sugestie i dowody przyjaźni.
Moim uczennicom Claudii Gottuso i Valeriji Macan składam podziękowania za opracowanie bibliografii.
Przede wszystkim zaś wdzięczny jestem Temu, który dał mi oczy, i który w ciągu wieloletnich badań nad Kaplicą Sykstyńską prowadził mnie na drodze do odnalezienia wszystkich cytowanych w tej pracy pism. Byłbym szczęśliwy, gdyby czytelnicy tej książki potrafili spojrzeć na te wspaniałe freski własnymi oczami, ogarniając je jednocześnie nowym spojrzeniem i rozkoszować się ich pięknem.

Heinrich W. Pfeiffer, SJ
Rzym, święto Katedry św. Piotra w roku 2007