Encyklopedia kina

DISNEY Walt (właśc. Walter Disney), ur. 5.12.1901 w Chicago, zm. 15.12.1966 w Burbank; amerykański rysownik, scenarzysta, animator, reżyser i producent filmowy. Karierę rysowniczą rozpoczął w 1920, początkowo jako twórca przeźroczy reklamowych, które wykonywał ze swoim bratem Royem (1893-1971), nast. jako autor f. rysunkowych. Wtedy to otworzył własne studio w Kansas City, rozpoczynając współpr. z Ub Iwerksem (1901-71). W 1923 przeniósł się do Hollywood, gdzie oprócz krótkich f. anim., zrealizował pierwsze serie: Alice in Cartoonland (1924-25) i Oswald The Rabbit (1926-27). F. nie wzbudziły większego zainteresowania; przełom nastąpił w 1928, kiedy na ekrany amer. kin wszedł Steamboat Willie, pierwszy f. dźw., którego boh. była Mickey Mouse (głosu użyczył jej sam Disney), najpopul. postać kina anim. wszystkich czasów (Oscar, 1932). Uzależnienie montażu obrazu od rytmu ilustrującej go muz., symultaniczne połączenie obrazu, dźwięku i ruchu stało się odtąd naczelną regułą konstrukcyjną f. spod znaku D. Za Myszką Miki pojawili się następni zwierzęcy boh.: poczciwy pies Pluto (po raz pierwszy na ekranie w The Mad Dog, 1932) oraz niesforny kaczor Donald (po raz pierwszy w f. Mickey's Circus, 1936). Zrealizowana w 1937 Królewna Śnieżka (Oscar 1938) rozpoczęła całą serię płm. anim. adapt. popul. bajek dla dzieci: m.in. Pinokio (1939), Dumbo (1941), Bambi (1942), Kopciuszek (1950), Alicja w krainie czarów (1951), Piotruś Pan (1953), Zakochany kundel (1955). Było to solidne, tworzone systemem taśmowym rzemiosło, nie będące i nie aspirujące do miana sztuki. Takie aspiracje miała Fantazja (1940) - próba zobrazowania "ożywioną plastyką" muzyki, biorąca pocz. z realizowanych w l. 30. Silly Symphonies. Doskonaląc technikę animacji, D. nigdy nie zmienił stylu swoich rysunków (wyraźny kontur wypełniony barwną plamą), co spowodowało, że pod koniec życia stawał się w animacji synonimem konserwatyzmu. Wysuwając ten zarzut trzeba pamiętać o jego ogromnych zasługach dla kina anim., które uczynił równoprawnym partnerem f. fab. Jako prod. stworzył także wiele f. z tzw. żywą akcją, m.in. Wyspę skarbów (1950), 20000 mil podmorskiej żeglugi (1954) oraz dok. f. przyrodniczych, m.in. Żyjąca pustynia (1953), Ginąca preria (1954). F. wyprodukowane przez D. zdobyły za życia ich twórcy 29 Oscarów. JA
Lit.: Mark Eliot, Walt Disney czarny książę Hollywood, Warszawa 1997; Bob Thomas, Walt Disney. Fenomen sukcesu, Warszawa 1997.

DISNEYA WYTWÓRNIA, pierwsze własne studio W. Disney założył - wspólnie z bratem Royem D. - w 1920 w Kansas City. Zajmowało się ono prod. przeźroczy reklamowych i f. rysunkowych. W 1923 przeniósł się do Hollywood. Kierowanie powstałą tam firmą Walt Disney Enterprises powierzył bratu. Po sukcesie zrealizowanej w 1937 Królewny Śnieżki (Oscar), założył Walt Disney Production Unc., a w l. 50. - firmę Buena Vista, zajmującą się najpierw wyłącznie dystrybucją f. W disneyowskiej wytw. powstają nie tylko anim. f. dla kin i TV, realizowane są tam także f. fab., dok. i ośw. oraz spektakle teatr. Zdobyły one dotychczas 50 Oscarów (do śmierci Walta Disneya - 29) i ok. 700 innych nagr. W 1955 otwarto w Kalifornii miasteczko rozrywki i wypoczynku "Disneyland", a w 1992 pod Paryżem jego europejską replikę; później na Florydzie ogromny "Disneyworld". Logo disneyowskiej wytw. to biały baśniowy zamek na niebieskim tle z półobręczą. JA

DIVA, pojęcie określające fenomen gwiazdy; w dziedzinie filmu odnosi się do kinematografii włoskiej II i III dekady XX w., przejęte na określenie aktorek kreujących role uwodzicielskich femmes fatales w dekadenckich melodramatach. Melanż urody, tajemnicy i erotycznej, niszczycielskiej siły charakteryzował postaci kreowane przez L. Borelli, F. Bertini, M. Jacobini, Pinę Menichelli. Sława, niemal uwielbienie dla gwiazd ekranu ma źródło w XIX-w. kulcie, jakim otaczano sławy teatru i opery. Do rozpowszechnienia zjawiska przyczyniły się f. Ale moja miłość nigdy nie umiera (M. Cesarini, 1913, z L. Borelli), Assunta Spina (G. Serena, 1915, z F. Bertini), Rapsodia szatańska (1915, jw.). JW

DI VENANZO Gianni, ur. 1920 w Teramo, zm. 1966 w Rzymie; włoski operator filmowy. Był as. G.R. Aldo podczas zdj. do f. Ziemia drży (1948) L. Viscontiego i Cud w Mediolanie (1950) V. De Siki. Samodzielnie zrealizował zdj. do f. Achtung! Banditen! (1951) C. Lizzaniego. Współprac. z najwybitniejszymi reż. kina włoskiego, specjalizując się w malarskim fotografowaniu włoskiego pejzażu (często w czerni i bieli): Ulica ubogich kochanków (1953, C. Lizzani); Przyjaciółki (1955, M. Antonioni); Krzyk (1957, tenże); Salvatore Giuliano (1962, F. Rosi); Osiem i pół (1963, F. Fellini). Dla Felliniego zrealizował też barwne zdj. do f. Giulietta i duchy (1965). Współprac. także z twórcami zagranicznymi, m.in. J. Loseyem (Ewa, 1962). Jego karierę przerwała przedwczesna śmierć podczas zdj. do The Honey Pot (Jak pszczoły do miodu) J.L. Mankiewicza. JW

DJORDJEVIĆ Puriša (Mladomir Puriša), ur. 1924 w Čačaku; jugosłowiański reżyser i scenarzysta oraz dziennikarz pochodzenia serbskiego. Mając 17 l. przerwał naukę w gimnazjum i wyruszył walczyć w oddziałach partyzanckich. W 1943 trafił na 2 l. do niemieckiej niewoli. Po wyzwoleniu przez krótki czas studiował historię sztuki i pracował w belgradzkim dzienniku "Politika". Od 1947 redaktor kroniki film. "Kino-novosti", dla której pisał sc. i komentarze. W l. 1948-53 zrealizował blisko 50 f.dok. Zadebiutował f.fab. Opštinsko dete (Dziecko miasta, 1953). W realizowanych później f., zwł. w tetralogii: Devojka (Dziewczyna, 1965), Marzenie (1966), Poranek (1967) i Podne (Południe, 1968), krytycy wskazywali na wpływy twórczości A. Dowżenki. F. D. z l. 70. charakteryzuje rozległa tematyka; inspiracją była dla niego II w.św. (Rowerzyści, 1970), ale także np. zjawisko korupcji (Pavle Pavlović, 1975). Ponadto m.in.: Osiem kilogramów szczęścia (1980); Allegro ma non troppo (1985); Serbska ruletka (1991, f.tv); Scherzo (1994) oraz Dwa (2007). PL

DKF STUDENTÓW zob. STUDENTÓW DKF

DMOCHOWSKI Mariusz, ur. 29.10.1930 w Piotrkowie Trybunalskim, zm. 7.08.1992 w Popowie; polski aktor teatralny i filmowy. Po ukończeniu warszawskiej PWST (1955) akt. teatrów stołecznych: Polskiego (1955-65, 1982-87), Powszechnego (1965-68), Narodowego (1968-74), Nowego (1975-82; także dyrektor) i Współczesnego (1987-92). Karierę aktorską łączył z działalnością polityczną: był posłem na sejm PRL; w l. 80. zaczął działać w opozycji. W kinie debiutował drugopl. rolą por. Korwin-Makowskiego w Eroice. Charakt. typ urody i atletyczna sylwetka sprawiły, że często obsadzany był w rolach wojskowych i władców; m.in.: hauptsturmführer Steiner w Dezerterze czy król August II Mocny w Hrabinie Cosel. Kreacją, która przeszła do historii polskiego kina była nagr. na MFF w Panamie rola Wokulskiego w Lalce. D. stworzył postać odbiegającą od stereotypowego odbioru pow. B. Prusa: jego boh. to indywidualista, człowiek czynu i "mocny mężczyzna", który dzięki wytrwałości i uporowi osiąga wytyczone wcześniej cele. Odmienna była tragikomiczna kreacja doktora Widmara (mężczyzny chorobliwie zazdrosnego o żonę) w adapt. pow. M. Choromańskiego Zazdrość i medycyna. L. 70. to w dorobku akt. role charakt., m.in: prorektor w Barwach ochronnych, przewodniczący Rady Narodowej w Bliźnie czy prokurator Krynicki w Sprawie Gorgonowej. W l. 80. stworzył kreację starzejącego się robotnika Józefa (nagr. na MFF Autorskich w San Remo) w debiucie fab. K. Karabasza Cień już niedaleko. PL
Filmy (wybór): Eroica (1957, A. Munk, now. Ostinato-lugubre); Dezerter (1958, W. Lesiewicz); Zezowate szczęście (1959/1960, A. Munk); Świadectwo urodzenia (1961, S. Różewicz, now. Kropla krwi); Mężczyźni na wyspie (1962, J. Laskowski); Bicz boży (1966, M. Kaniewska); Hrabina Cosel (1968, J. Antczak); Lalka (jw., W. Has); Pan Wołodyjowski (jw., J. Hoffman); Zazdrość i medycyna (1973, J. Majewski); Bilans kwartalny (1974, K. Zanussi); Blizna (1976, K. Kieślowski); Barwy ochronne (jw., K. Zanussi); Sprawa Gorgonowej (1977, J. Majewski); Golem (1979, P. Szulkin); Wojna światów - następne stulecie (1981, jw.); Cień już niedaleko (1984, K. Karabasz); C.K. Dezerterzy (1985, J. Majewski); Rajska jabłoń (jw., B. Sass); Zmiennicy (1986, S. Bareja, ser. tv); Piłkarski poker (1988, J. Zaorski).

DMYTRYK Edward, ur. 1908 w Grand Forks w kanadyjskiej Kolumbii Brytyjskiej, zm. 1999 w Encino w Kalifornii; amerykański reżyser. Syn ukraińskich imigrantów, w Hollywood od piętnastego roku życia, od 1930 jako montażysta. Pierwszy f., western The Hawk, nakręcił w 1935. Reż. kontraktowym w Paramouncie został w 1939; pierwszy sukces odniósł w 1942 piętnastym f. samodzielnym, antynazistowskimi Dziećmi Hitlera. Uznanie publiczności przyniosły mu oparte na suspensie thrillery: Żegnaj, kochanie (1944) i Cornered (1945). W 1947 miał premierę jego głośny Krzyżowy ogień, dram. o antysemityzmie. W tym samym roku D. stanął przed Komisją Kongresu do Badania Działalności Antyamerykańskiej (był podczas wojny członkiem partii komunistycznej). Odmówił składania zeznań i za obrazę Kongresu został skazany na rok pozbawienia wolności. Wyjechał do Anglii, gdzie zrealizował 3 f.: Nieodrodną córkę (1947), Obsession (1949) i Za cenę życia (jw.). W 1951, po powrocie, spędził sześć miesięcy w więzieniu; wyszedł na wolność, gdy zgodził się zeznawać i podał nazwiska dawnych towarzyszy. Od 1952 wyreżyserował 26 f.; wśród nich na uwagę zasługują zwł. Bunt na okręcie (1954), Sedno sprawy (jw.), Śniegi w żałobie (1956), Młode lwy (1958), Dwa złote kolty (1959), Rogate dusze (1964), Miraż (1965), Anzio (1968) i Shalako (jw.). Ostatni f. nakręcił w 1979, gdy wydał też autobiografię It's a Hell of a Life But Not a Bad Living. Jest autorem 2 podręczników reżyserii: On Directing i Cinema: Concept and Practice. W l. 1976-97 uczył f. na uniw. w Teksasie i Kalifornii. ŁP

DNI FILMU RADZIECKIEGO, impreza odbywająca się od 1947 najpierw jako Festiwal Filmów Radzieckich, a kontynuowana jako Przegląd lub Dni Filmu Radzieckiego. Odbywała się corocznie w listopadzie i obejmowała zestaw najnowszych oraz dawniejszych pozycji zrealizowanych w różnych republikach ZSRR. DFR organizowane były przymusowo; kina nie mogły z nich rezygnować. Propagandowy charakter imprezy rzutował negatywnie na często wartościowe f. nakręcone w Związku Radzieckim. Kina rozliczane były z frekwencji na projekcjach, która była bardzo niska (od zera do kilku widzów na seansie - poza projekcjami dla szkół), co prowadziło do fałszowania raportów przez kierowników kin, chroniących się tym sposobem przed szykanami władz. DFR przynosiły duże straty finansowe poszczególnym kinom i państwu. LS

DOBROWOLSKA Gosia, ur. 1958 w Ujowie pod Wrocławiem; aktorka kina australijskiego i polskiego. W 1980 ukończyła wydz. akt. w Wyższej Szkole Teatralnej we Wrocławiu i zagrała niewielką rolę w Dreszczach (1981) W. Marczewskiego. W 1982 wyjechała do Australii, gdzie zadebiutowała w f. Silver City (1984) S. Turkiewicz, opowiadającym o losie polskich emigrantów w Australii po II w.św. Najw. role zagrała w f. P. Coxa. Ich owocna współpr. rozpoczęła się f. Złoty warkocz (1990); potem D. wystąpiła w f.: Opowieść o kobiecie (1991), Zakonnica i bandyta (1992), Touch Me (1993), Wygnanie (1994), Zemsta i pożądanie (1996), The Hidden Dimension (1997, śrm.f.dok. dla IMAX). Zagrała ponadto w Wielkich planach (1992), Opiekunie (1993), w Polsce zaś rolę żony gł. boh. w f. Tydzień z życia mężczyzny (1999) J. Stuhra, z którym wystąpiła także w Doskonałym popołudniu (2005) P. Wojcieszka. Grywa w TV i teatrze. AP

DOBROWOLSKI Jerzy, ur. 1930 w Warszawie, zm. 1987 tamże; polski aktor, reżyser teatralny, satyryk. Grał we wrocławskim Teatrze Młodego Widza i teatrach stołecznych. Współtwórca warszawskich kabaretów: Koń i Owca. W f. zadebiutował małą rólką w Piątce z ulicy Barskiej (1953, A. Ford). Obsadzano go gł. w epizodach, często jako fotografów lub reporterów: Rozwodów nie będzie (1963, J.S. Stawiński), Jak zdobyć pieniądze, kobietę i sławę (1969, J. Kondratiuk, tv), Czterdziestolatek (1974, J. Gruza, serial tv). W większej roli miał okazję zabłysnąć obok J. Fedorowicza w f. Nie ma róży bez ognia (1974, S. Bareja). W kinie przeszedł także kolejne szczeble urzędniczej kariery: w Dziurze w ziemi (A. Kondratiuk, 1970) zagrał wiceprzewodniczącego, w Kłopotliwym gościu (J. Ziarnik, 1971) - kierownika, w Motodramie (A. Konic, jw.) - prezesa, wreszcie w Poszukiwanym, poszukiwanej (S. Bareja, 1972) - "wiecznego" dyrektora. Inaczej niż w życiu: jako wroga ustroju wyrzucono go najpierw z TVP, później z Teatru Rozmaitości, zabrano mu audycję radiową "Kabarecik Reklamowy", a publiczne występy ograniczano. Był mężem akt. Jolanty Zykun. Pozostawił zapisany w wielu zeszytach "teatr wyobraźni", oczekujący na wydanie. Określenie postaci, w jaką wcielił się w Rejsie (M. Piwowski, 1970), posłużyło Robertowi Kaczmarkowi za tyt. f.dok. mu poświęconego - Pasażer na gapę (1999). JA

DOBRZYŃSKI Zbigniew (właśc. Zbigniew Swinarski), ur. 1935 w Warszawie, zm. 1984 tamże; polski aktor teatralny i filmowy. Obdarzony warunkami amanta, na ekranie debiutował epizodem w Milczących śladach (1961) Z. Kuźmińskiego. Później zagrał wyrazistą kreację wiejskiego gospodarza w Mam tu swój dom (1963) J. Dziedziny; w tym samym roku z T. Tuszyńską w 2 now. Rozwodów nie będzie J.S. Stawińskiego, a w 1966 gł. pojawił się w roli zakopiańskiego zjazdowca w Ścianie czarownic P. Komorowskiego. Ponadto m.in.: Katastrofa (1965); Znaki na drodze (1969). W 1971 założył Polski Teatr Esperanto. MMŁ

DODATEK (nadprogram), film krótkometrażowy, zazwyczaj dokumentalny, animowany lub - rzadziej - oświatowy, wyświetlany w kinie przed płm.f.fab., który stanowi podstawową część kinowego seansu. Taki układ seansu obowiązywał w Polsce, do końca l. 80. Od pocz. l. 90. zwyczaj grania d. w kinach - nie tylko polskich - zanikł. F.krm. pokazuje się gł. w TV. JA

DOGMA 95 (duń. Dogme 95), ruch filmowy powstały w Danii i proklamowany w 1995 przez jego lidera, reżysera L. von Triera. Gł. celem grupy było propagowanie nowej estetyki film., opartej na rygorystycznie przestrzeganych regułach warsztatowych, które mają zapewnić utracone jakoby w ówczesnym kinie poczucie prawdy. Obiektem polemicznego ataku D. 95 było zastygłe w konwencjach kino komercyjne, gł. amer. W istocie podstawowe zasady D. składały się na kolejną mutację film. realizmu, podobną do włoskiego neorealizmu czy fr. Nowej Fali, do której ruch nawiązuje. Rygorystyczne sformułowanie tych zasad nastąpiło z okazji stulecia kinem. w manifeście "DOGMA 95", opublikowanym 13.03.1995 w Kopenhadze i podpisanym przez von Triera i Th. Vinterberga; jego współaut. byli też S. Kragh-Jacobsen i K. Levring. Sygnatariusze postulowali m.in. autentyzm scenerii i rekwizytów, rejestrację obrazu ze stuprocentowym dźwiękiem, zdj. kręcone tylko z ręki, przy naturalnym świetle, wyłącznie barwne, wolne od wszelkiej laboratoryjnej ingerencji i jedynie na taśmie normalnoformatowej. Natomiast wykluczali jakiekolwiek elementy sensacji w fab., kino gat. oraz wszelkie czasowe i topograficzne odstępstwa w prowadzeniu akcji. Deklarowali także rezygnację z autorskiego podpisu i w imię antymieszczańskiego kolektywizmu odżegnywali się od wszelkich oznak indywidualizmu, włącznie z gustem. Te wymogi, nazwane przez nich "ślubami czystości", miały narzucić ograniczenia w procesie twórczym, których celem - obok pożądanego efektu prawdy - byłoby również wyzwolenie inwencji i wyobraźni. Rygory te były jednak niejednokrotnie naruszane, ponieważ sami kodyfikatorzy traktowali je niezbyt serio jako obszar prowokacyjnej gry z mediami i z widownią.
Pierwszym f., który uzyskał "certyfikat prawomyślności" Dogmy, był Festen (1998) Th. Vinterberga, drugim Idioci (jw.) L. von Triera, a trzecim Mifune (1999) S. Kragh-Jacobsena. Ruch ten wywarł ożywczy wpływ nie tylko na kino duńskie, ale również światowe, o czym świadczą f. powstające pod auspicjami D. w różnych krajach: Lovers (J.-M. Barr, Francja, 1999), Julien-Donkey Boy (H. Korine, USA, jw.), Interview (Daniel H. Byun, Korea Płd., 2000), Fuckland (José Luis Marqu?s, Argentyna, jw.), Babylon (Vladan Zdravkovic, Szwecja, 2001), Diapason (Antonio Domenici, Włochy, jw.), Joy Ride (Martin Rengel, Szwajcaria, jw.) itd. TSzc