Światowa encyklopedia filmu religijnego

Słowo wstępne

Wydawać by się mogło, że film i religia leżą na tak odległych od siebie planetach, że ich trajektorie przecinają się bardzo rzadko, a tymczasem omówienia kilkunastu setek filmów świadczących o ich styku wypełniły obszerną książkę, którą mają Państwo przed oczyma. Czyż jednak film nie okazuje się od dawna szczególnym narzędziem do wyrażenia głębi Tajemnicy, tego, co zmysłom umyka, co jest niewidzialne i niesłyszalne? Obraz i dźwięk przybliżają Tajemnicę, sugerując naszej wyobraźni to, czym sam film nie jest i być nie może.
Andriej Tarkowski, jeden z największych twórców kina o wymiarze duchowym, posiłkował się metaforycznym sformułowaniem o tym, że narracja audiowizualna polega na rzeźbieniu w czasie. Życie toczy się w strumieniu czasu, i tym samym jest aktem chaosu, kompletnego nieuporządkowania. Film wycina z niego, to co zbędne. Ocenia wagę wydarzeń, jedne pomija, innym przygląda się z wielką uwagą, czasem nawet rozciąga je w czasie, nadając im własną hierarchię ważności. Ten akt ma już wymiar duchowy, trzeba bowiem twórczego spojrzenia, żeby w chaosie zdarzeń uchwycić sens i znaczenie.
Duchowość w filmie na przestrzeni dziejów jest obecna w niewątpliwy sposób, jednocześnie zaś często jest mało znana. Ufam, że niniejsza Encyklopedia posłuży wypełnieniu tej luki, przynosząc przede wszystkim wiedzę faktograficzną: daje szeroki przegląd przykładów filmowych (również spoza kręgu chrześcijaństwa), podejmowanych w nich tematów oraz przypomina twórców, którzy z punktu widzenia duchowości i religii nie powinni pozostawać nieznani. Krzysztof Zanussi

Od redakcji

Czy sztuka iluzji, magicznego oczarowywania widza ruchomymi obrazami może być religijna, to znaczy - czy może prowadzić do doświadczenia Boga, do otwarcia na nadprzyrodzony wymiar rzeczywistości? Jednoznaczna odpowiedź nie jest łatwa. Pozostaje bezdyskusyjnym faktem, że niemal od zarania liczącej przeszło 110 lat historii kina jego twórcy, pochodzący z różnych obszarów geograficznych i kulturowych, wywodzący się z różnych tradycji religijnych, inspirowani różnorodną motywacją, podejmują tematykę religijną. Poczynając od pierwszych ekranizacji widowisk pasyjnych z 1897 r. (Życie i męka Jezusa Chrystusa) aż po najnowsze produkcje inspirowane Ewangelią (Narodzenie) czy życiem świadków wiary (Karol. Papież, który pozostał człowiekiem), filmy ukazujące szeroko rozumiane treści religijne cieszą się żywym zainteresowaniem widzów.
Wiara inspirowała na różnorodne sposoby twórców kultury, w tym autorów tysięcy dzieł filmowych. Brakuje jednak publikacji książkowych, które mogłyby służyć pomocą jako przewodniki ułatwiające poruszanie się po bogatym świecie ekranowej religijności. W Polsce po 1989 r. ukazało się zaledwie kilka książek, omawiających różne aspekty religijnego wymiaru kina; znacznie lepiej jest w krajach zachodnioeuropejskich oraz w Stanach Zjednoczonych. Czytelnik, mając obszerny wgląd w tę słabo opisaną dziedzinę twórczości filmowej, może sobie uzmysłowić, jak często wątki religijne są ważne dla zrozumienia dzieła filmowego oraz jak wiele spośród zebranych tu filmów pozostaje niedostępnych dla polskich widzów, także w repertuarze stacji telewizyjnych określających się jako katolickie.
Encyklopedia filmu religijnego, pomyślana jako rozszerzenie tematyczne Encyklopedii kina pod redakcją Tadeusza Lubelskiego (Kraków 2003), stanowi więc nowość. Przewodników po filmach religijnych opublikowano dotąd niewiele. Oprócz podręcznego niemieckiego leksykonu Religion im Film (red. F. Geller, P. Hasenberg i in., Köln 1999, wyd. 3) ukazało się kilka słowników filmów biblijnych, m.in. R.H. Campbella i M.R. Pittsa The Bible on Film. A Checklist 1897-1980 (Metuchen 1981), E. Laury Ges? nel cinema (Roma 1997), M. Lisa 100 filmów biblijnych (Kraków 2005), D.E. Vigan? Ges? e la macchina da presa. Dizionario ragionato del cinema cristologico (Roma 2005); w przygotowaniu znajduje się redagowana przez E.M. Mazura amerykańska Encyclopedia of Religion & Film. Książka, którą oddajemy do rąk polskiemu Czytelnikowi, jest z pewnością pierwszym tego rodzaju przedsięwzięciem w Polsce - i jednym z nielicznych na świecie.

WYBÓR HASEŁ

Analizując dotychczasowe publikacje wspólnie z Adamem Garbiczem zdaliśmy sobie sprawę z konieczności odmiennego podejścia do tematyki: uzupełniliśmy listę o wiele nieobecnych tam tytułów oraz pominęliśmy większość filmów, które sprowadzają religijność do zjawisk etnograficznych bądź do szukania sensu życia, komercyjnie eksploatują pseudoreligijne mity i opowieści (np. o św. Mikołaju, zaświatach czy w horrorach). Zasadniczym celem Encyklopedii jest zebranie i przedstawienie filmów zakwalifikowanych jako religijne, wyprodukowanych oraz rozpowszechnianych do końca roku 2006. Nie jest to jednak zbiór omówień filmów wyłącznie pozytywnie ukazujących religię: wiele z prezentowanych tu tytułów bulwersowało, wywoływało protesty, pośrednio przyczyniając się - poprzez prowokacyjne nieraz treści i formę czy krytykę religijności fałszywej lub martwej - do odświeżonego spojrzenia na wiarę. Obok omówień filmów Encyklopedia zawiera jeszcze dwa rodzaje haseł: osobowe oraz rzeczowe. Uzupełniają one omówienia i proponują syntetyczne ujęcie najważniejszych tematów, przewijających się w dziełach filmowych.
Omówienia uwzględniają obrazy fabularne i dokumentalne (także animowane i muzyczne), które zostały uznane za religijne dzięki uwzględnieniu kilku kryteriów: są to 1) filmy o tematyce biblijnej, 2) adaptacje dzieł literackich uznawanych szeroko za religijne, 3) filmowe hagiografie oraz biografie postaci istotnych dla poszczególnych religii czy wyznań, 4) filmy o ludziach, którzy poświęcili się Bogu i służbie bliźnim, 5) filmy, których twórcy na różne sposoby zmagają się z wymogami motywowanej wiarą moralności, 6) filmy "ukrytej religijności", których analiza pozwala na dostrzeżenie głębokich znaczeń duchowych czy metafizycznych oraz 7) wybrane filmy, które choć powierzchownie eksploatują tematykę religijną (śmierć, zaświaty, piekło itd.), jednak przez wielu widzów identyfikowane są jako religijne.
Nie jest rzeczą możliwą omówienie wszystkich tego rodzaju filmów powstałych na świecie: zasadniczo zrezygnowaliśmy z bezpośredniego omawiania: 1) filmów, których żywot i zasięg terytorialny był bardzo ograniczony, 2) produkcji mających z dzisiejszej perspektywy charakter czysto historyczny (setki krótkometrażowych filmów biblijnych czy hagiograficznych powstały we Francji, Włoszech i USA w pierwszych latach XX w. - kopie wielu nie zachowały się), oraz 3) filmów, w których pojawiające się wątki i motywy religijne wykorzystywane były wyłącznie w charakterze rekwizytu. Z reguły odrzucaliśmy także 4) mniej udane czy znane wersje tych samych historii, zachowując omówienia filmów najważniejszych (bądź najpowszechniej dostępnych) oraz 5) filmy, szczególnie dokumentalne, których dystrybucja ogranicza się do zamkniętych kręgów odbiorców. Hasła osobowe przedstawiają: 1) wybrane historyczne postacie ważne przede wszystkim w obszarze chrześcijańskim, ale i dla innych religii, 2) sylwetki reżyserów, którzy w swej twórczości konsekwentnie wyrażali zainteresowanie duchowością człowieka, podejmowali pytania o Boga, o Sens, choć nie zawsze dawali gotowe odpowiedzi. Galeria tych twórców światowego kina jest dość ograniczona (ze zrozumiałych względów nieco więcej uwagi poświęciliśmy filmowcom polskim), a przy tym zróżnicowana: są tu również ludzie poszukujący, czasem wręcz niewierzący, lecz potrafiący poruszyć religijną wrażliwość widza. Encyklopedia uwzględnia także 3) osoby, które miały szczególne znaczenie dla refleksji nad religijnym wymiarem kina oraz dla jego praktycznego wykorzystania.
Hasła rzeczowe: 1) opisują relację największych religii świata do filmu, uwzględniając podstawową filmografię tematyczną, 2) przybliżają kluczowe zagadnienia teologiczne i sposób ich filmowej prezentacji, 3) proponują syntezę wybranych zagadnień istotnych dla filmów religijnych oraz 4) dostarczają informacji o nauczaniu Kościoła katolickiego o filmie, o instytucjach podejmujących refleksję nad religijnym wymiarem kina, ważniejszych festiwalach, czasopismach itp.
Brak hasła BÓG W FILMIE nie wynika z przeoczenia redakcji: o Bogu ukazywanym lub ukrywanym w filmach, o Jego bliskości lub nieobecności, o wierze bohaterów filmów i ich autorów, o pragnieniu poznawania Go, wątpliwościach, a czasem o buncie przeciw Niemu, mówi ogromna większość zebranych tu tekstów. Zrozumienie tego, jaki jest filmowy obraz Boga, jest zadaniem Czytelnika.

KSZTAŁT HASEŁ

Omówienia filmów mają przejrzystą strukturę: czołówka podaje tytuł polski oraz oryginalny, nazwiska reżysera, autorów scenariusza, zdjęć i muzyki (w uzasadnionych przypadkach także dźwięku, montażu, scenografii, projektów graficznych), obsadę aktorską (z podaniem najważniejszych ról), producenta, kraj i rok produkcji, czas trwania filmu (w minutach) i informacje uzupełniające (wskazujące filmy dokumentalne, animowane, muzyczne oraz to, czy film jest barwny). Czołówka nie wprowadza rozróżnień między filmami telewizyjnymi a kinowymi: najpowszechniejszym sposobem dystrybucji filmów, niezależnie od ich pierwotnego przeznaczenia, są dzisiaj telewizja, kasety VHS i płyty DVD. Podawane przy tytułach daty odnoszą się do roku ukończenia filmu. Różne filmografie nie zawsze są w tym względzie konsekwentne.
Zadaniem autorów omówień było przedstawienie treści filmu oraz własnego komentarza, uwypuklającego znaczenie religijne. Kilkudziesięciu wybranym dziełom o wyjątkowym znaczeniu poświęcone zostały hasła znacznie dłuższe. W tekście stosowane są również odsyłacze (?), które wskazują inne hasła Encyklopedii.
Hasła osobowe dotyczące postaci historycznych, pojawiających się na ekranie, zostały umieszczone w Encyklopedii jako rozbudowana pomoc w poszukiwaniu filmów. Czytelnik z pewnością nie tu będzie szukał szczegółowych danych biograficznych Jezusa z Nazaretu czy Jana Pawła II, lecz raczej filmów, których są bohaterami. Również biogramy autorów kina religijnego czy duchowego przedstawiają ich twórczość pod tym właśnie kątem.
Hasła rzeczowe tematycznie porządkują zebrane informacje: niektóre z nich stanowią niemal traktaty teologiczne, inne mają ułatwić poszukiwania filmów czy dostarczyć wiedzę m.in. o czasopismach, instytucjach, przeglądach czy festiwalach promujących filmy religijne. Podawane w treści haseł tytuły uzupełnione są o nazwiska reżyserów oraz rok produkcji filmu. Nazwy haseł zapisywane są pogrubionym drukiem. W tekście haseł tytuły filmów, utworów muzycznych, publikacji książkowych itd. zaznaczane są kursywą; znak cudzysłowu zarezerwowany jest dla cytatów oraz tytułów czasopism. Stosowane w czołówkach i tekście skróty rozwiązane są w ich wykazie.
Hasła są uporządkowane alfabetycznie, z uwzględnieniem najpowszechniej przyjętej wersji tytułów; w przypadku identycznego polskiego brzmienia tytułów kilku filmów (np. Quo vadis czy Ślubowanie) dodatkowym kryterium porządkującym jest rok produkcji; w przypadku cykli fabularnych (np. Trzy kolory Krzysztofa Kieślowskiego) filmy omawiane są w kolejności ich powstania.
Nazwiska w tekstach haseł poprzedzone są imionami (bądź inicjałami, gdy chodzi o osoby znane i rozpoznawalne). Tytuły filmów oraz nazwiska ukraińskie i rosyjskie podawane są w transkrypcji według przyjętej zasady transliteracji słowiańskiej, nazwiska greckie, gruzińskie i ormiańskie - w transliteracji bezpośredniej, pozostałe - w transkrypcji angielskiej. Z Encyklopedii kina przejęta została nowatorska i konsekwentna zasada podawania kolejno imienia i nazwiska osób pochodzących z Dalekiego Wschodu (Chiny, Japonia, Korea). Odmiana nazwisk i nazw topograficznych godzi zasady pisowni Słownika Ortograficznego PWN ze zwyczajem językowym.
Wszystkie hasła podpisane są inicjałami, rozwiązanymi w wykazie autorów (s. 2); krótkie informacje o samych autorach podają dołączone na s. 656-658 noty biograficzne. Część haseł pisana była przez dwie osoby, które dostarczyły wzajemnie uzupełniających się informacji. Indeks tytułów (s. 634-655) ma ułatwić poszukiwania. Część filmów trafiła do dystrybucji pod różnymi polskimi tytułami, stąd wydaje się przydatne zamieszczenie wykazu wszystkich oryginalnych tytułów obcojęzycznych omawianych filmów, szerzej znanych alternatywnych tytułów polskich oraz tytułów filmów jedynie sygnalizowanych w innych omówieniach bądź hasłach.

PODZIĘKOWANIA

Encyklopedia filmu religijnego nie powstałaby bez zaangażowania kilkudziesięciu osób, które podjęły się trudu uczestniczenia w przedsięwzięciu: autorów haseł i ich redaktorów oraz wydawcy. Dziękuję Leszkowi Sosnowskiemu, pomysłodawcy Encyklopedii; Adamowi Garbiczowi, którego wszechstronna wiedza filmowa i doświadczenia w pracy nad Encyklopedią kina były bezcenne nie tylko w opracowaniu koncepcji książki i układu haseł, ale przede wszystkim w cierpliwym, a przy tym krytycznym redagowaniu kolejnych tekstów; Katarzynie Wajdzie za wielomiesięczną współpracę redakcyjną. Wrażliwości i kompetencjom autorów reprezentujących różne środowiska filmoznawcze, także z zagranicy, Czytelnik zawdzięcza zaskakujące czasem sposoby odczytywania omawianych tu filmów. Wdzięczność wyrażam wszystkim osobom, które wpłynęły na końcowy kształt publikacji również poprzez odkrywanie kolejnych tytułów, przez życzliwe udostępnienie zasobów fotograficznych, szczególnie Andrzejowi Kołodyńskiemu z redakcji "Kina" i Bibliotece Filmoteki Narodowej w Warszawie.
ks. Marek Lis

E.T. (E.T. - The Extra-Terrestrial), R: Steven Spielberg; Sc: Melissa Mathison; Z: Allen Daviau; M: John Williams; O: Dee Wallace-Stone (Mary), Robert MacNaughton (Michael), Henry Thomas (Elliott), Drew Barrymore (Gertie), Peter Coyote (Keys); Pr: Amblin/Universal; USA, 1982; 120'; k.
Dziesięcioletni Elliot odkrywa w ogrodzie małego przybysza z kosmosu. Jego statek odleciał, a kosmita przez przypadek został na Ziemi. Elliot ukrywa rozbitka - którego nazwał E.T., co jest skrótem od Extra Terrestrial, pozaziemska (istota) - w domowej garderobie, wkrótce musi jednak dopuścić do tajemnicy rodzeństwo. Obecność E.T. w domu wywołuje sporo zabawnych sytuacji; przybysz zaprzyjaźnia się z dziećmi, stara się też nawiązać kontakt ze statkiem, by wrócić do swojego świata. Agencja rządowa usiłuje natomiast przez cały czas go dopaść i poddać badaniom naukowym. Elliot chroni swojego podopiecznego, jak może, jednak w końcu władzom udaje się kosmitę namierzyć. Stworzenie zaczyna chorować; wydaje się, że umiera, ale dzięki Elliotowi wraca do życia. Dzieci z pomocą szkolnych przyjaciół przechytrzają poszukiwaczy podczas przebieranek Halloweenu i uciekają z E.T. samochodem. Przybysz wie, że nadchodzi czas jego odejścia i udaje się na spotkanie ze swoim pojazdem kosmicznym. Zaprasza Elliota, aby mu towarzyszył, ten jednak zostaje z rodziną. E.T. obiecuje, że zawsze będzie z nimi. Spielberg udowodnił tym f., że mistrzowsko posługuje się przygodową konwencją, doskonale integrując sferę wizualną z przedstawianym na ekranie dramatem. Reż. w wywiadzie odżegnał się od inspiracji relig., jednak analogie z Ewangelią są wyraźne i nadają f. duchowy wymiar. Postać małego kosmity, który przybywa na Ziemię, niesie miłość, prawie umiera i powraca do życia, a następnie ulatuje w niebo obiecując pozostać w naszych sercach, można potraktować jako ? figurę Chrystusa.
EK

EDEN (Raj) to z punktu widzenia tekstu bibl. miejsce, w którym Bóg zasadził ogród (Rdz 2,8). Nie mamy tutaj do czynienia z nazwą własną określonego obszaru; wskazuje na to pojęcie "raj", którego pojawienie się jest wynikiem gr. tłumaczenia (Septuaginta) hebr. tekstu opisującego historię stworzenia (w której pojawia się "ogród Boży") a także etymologia hebrajska nazwy "Eden", odnosząca ją w warstwie znaczeniowej do "rozkoszy i przyjemności". W ten sposób zaczęto utożsamiać Eden z idealnym ogrodem rozkoszy, czyli rajem. Opierając się na bardzo skąpych przesłankach, trudno jest zlokalizować położenie geograficzne owego bibl. ogrodu. Wskazówka dotycząca umieszczenia go na wschodzie (Rdz 2,8), wzmocniona lokalizacją dwóch spośród czterech wymienionych rzek, a mianowicie Tygrysu i Eufratu, każe myśleć o Mezopotamii. Odwołując się do używanego w tym regionie świata jęz. sumeryjskiego, można dostrzec w pojęciu "eden" swego rodzaju zapożyczenie, gdyż termin ten oznacza "krainę równinną". "Ogród Eden" to "ogród Boży" (Rdz 2,8.15), miejsce, w którym człowiek (? Adam i Ewa) przed grzechem pierworodnym żył we wspólnocie z Bogiem. Trudno opisać piękno i harmonię, która na to bogactwo roślin i zwierząt się składała. Do tego obrazu odwołają się prorocy, zarysowując wizje przyszłego życia (Iz 51,3; Ez 36,35). Ziemski raj na różne sposoby ukazują f. bibl. (m.in. ? Biblia; ? Biblia: Stworzenie świata i potop; ? Eden; ? Stworzenie świata; ? Jak było na początku).
WB

EDEN, R, Sc, Projekty graficzne: Andrzej Czeczot; M: Michał Urbaniak; Pr: Europa, Tomasz Filipczak; Polska, 2002; 85'; f.a.; k.
Poczciwy i ciekawy świata prostaczek Youzeck przemierza raj, czyściec i piekło pokonując przy tym bez trudu granice hist., kulturowe i cywilizacyjne. F. jest rękodziełem animacji w klas. stylu: składa się nań 1200 ręcznie malowanych obrazków, nad którymi praca trwała 5 lat. Youzeck to typowy bohater Czeczota, postać na poły bajkowego plebejusza, którego oczyma oglądamy "cuda i dziwy", jakie spotyka na swej drodze. Ukazaną tu wizję zaświatów pod względem formy wiele łączy z tą, jaką w swym naiwnym malarstwie zawarł Nikifor, tyle, że namalowane z pozoru niewprawną ręką, koślawe postaci Czeczota posiadają już na wskroś współcz. świadomość: ich raj przypomina centrum rozrywki, czyściec - maszynę wykrywającą obecność metalu w bagażu podróżnych, a piekło - biurokratyczny koszmarek. Znalazłszy się na Arce Noego Youzeck bez oporów romansuje z Noemi, nic sobie nie robiąc z powagi sytuacji. Czerpie z pokładów tradycji kultury pełnymi garściami, niczym postmodernistyczny artysta bawiący się z upodobaniem jej wielowiekowym dziedzictwem. Skoro namalował go Czeczot, Youzeck ma do takiej zabawy pełne prawo (zdjęcie na s. 140).
AMP

EDI, R: Piotr Trzaskalski; Sc: Wojciech Lepianka, P. Trzaskalski; Z: Krzysztof Ptak; M: Wojciech Lemański; O: Henryk Gołębiewski (Edi), Jacek Braciak (Jureczek), Aleksandra Kisio ("Księżniczka"), Jacek Lenartowicz, Grzegorz Stelmaszewski, Dominik Bąk; Pr: Opus, Piotr Dzięcioł, K. Ptak; Polska, 2002; 100'; k.
Współczesna Łódź. Nierozłączni przyjaciele Edi i Jureczek, złomiarze, wyruszają rano do pracy, opuściwszy swoje pozbawione wszelkich wygód lokum. Udają się do zamożnej dzielnicy, gdzie natrafiają na "żyłę złota" znajdując złom, który sprzedają w skupie za całe 50 zł. Wieczorem wyprawiają obfitą kolację, w trakcie której opróżniają zgodnie ze swoim zwyczajem kilka butelek taniego alkoholu. Rozprowadzają go wśród złomiarzy dwaj Bracia, twardogłowe prymitywy z "kasą", sprawujące opiekę nad młodszą siostrą. W niedalekim czasie czeka ją matura. Szanse na to, że Księżniczka zda, są znikome, tym bardziej że zakochała się w Cyganie, co starannie ukrywa przed Braćmi, którzy próbują ją izolować niczym bajkową królewnę w wysokiej wieży. Potrzebne są korepetycje z jęz. pol.; wybór pada na Ediego, który z wyrzucanych na śmietnik książek stworzył sobie całkiem pokaźną biblioteczkę. Jest też w oczach Braci idealnym kandydatem ze względu na swoją nikłą atrakcyjność fizyczną; nie widzą przeszkód, by przebywał z Księżniczką sam na sam. Dziewczyna zaszła jednak w ciążę; chcąc chronić Cygana przed gniewem Braci oświadcza, że to owoc gwałtu, jakiego dopuścił się Edi. Ten milczy, choć wie, co mu grozi. Zmasakrowany i okrutnie okaleczony przez Braci otrzymuje od nich po kilku miesiącach jeszcze jedną "nauczkę": dziecko na wychowanie. Bierze je jak swoje i przy pomocy wiernego Jureczka otacza czułą opieką. Wyjeżdża na wieś, gdzie brat ułożył sobie życie z jego dawną miłością; pojednawszy się z obojgiem, zamieszkuje w ich domu. Szczęśliwe dni Ediego kończą się jednak z wizytą Braci i prawdziwych rodziców dziecka. Po oddaniu maleństwa Księżniczce Edi z Jureczkiem wracają do miasta i do zbierania złomu. F. jest debiutem reż. P. Trzaskalskiego, który do roli Ediego zaangażował E. Gołębiewskiego - amatora, znanego uprzednio widzom z dziecięcych ról w serialach Stanisława Jędryki Wakacjach z duchami (1970) czy Podróży za ­jeden uśmiech (1971). O wyjątkowości f. w dużej mierze stanowi właśnie jego kreacja, nadająca opowieści walor prostoty i autentyzmu. Sympatyczny urwis powrócił na ekran po 20 l. nieobecności, pokazując dorosłą twarz mocno zniszczoną złymi doświadczeniami, ciężką pracą fizyczną, alkoholem. Z pozoru gębę, a naprawdę oblicze człowieka, który nic przed widzem nie ukrywa, nie kreuje swojego wizerunku. Użyczywszy tej twarzy Ediemu, aktor stworzył postać głęboko ewangeliczną (? Figury Chrystusa). Z powodzeniem uznać ją można za ucieleśnienie cnót, o których mowa w Kazaniu na Górze. Niewykształcony Edi jest człowiekiem prostym i "ubogim w duchu", w milczeniu i ciszy znoszącym krzywdy, które wyrządzili mu Bracia oraz ich siostra, pogodzonym ze smutkiem swojej nędznej egzystencji w Łodzi, sprzedającym ulubione książki, by pomóc synowi zamordowanego przez Braci Małego, sprawiedliwie oddającym Księżniczce jej dziecko, miłosiernym wobec brata, który odebrał mu szczęście, z czystym sercem czytającym Romea i Julię dziewczynie, oskarżającej go później o gwałt, zdolnym pojednać się z kobietą, która go odrzuciła i znoszącym bezustanne ciosy od życia ze spokojem i pokorą. Jedna z maksym Ediego brzmi: "Własne życie jest lepsze od każdego innego, bo jest własne". Dlatego w dniu, gdy Księżniczka wraz ze swoją "ekipą" przyjeżdża po dziecko, dostaje je z powrotem, mimo że w życiu Ediego było ono prawdziwie błogosławionym gościem. Bohater rozumie, że jego prawdziwe życie jest gdzie indziej i opuszcza arkadyjską wieś. Czy ta przypowieść kończy się źle? Zgodnie z filozofią Ediego nie, bo nawet największą krzywdę i najgorsze nieszczęście można dobrze przeżyć. F. Trzaskalskiego, wyróżniony m.in. na fest. w Gdyni i Berlinie (Nagroda ? Jury Ekumenicznego), bez względu na to, według jakiego klucza go interpretujemy, przywrócić może wiarę i nadzieję w człowieka, ukazując ponownie sens miłości bliźniego.
AMP

EGOYAN Atom, ur. 19.07.1960 w Kairze, kanadyjski reż. i scenarzysta film.; pochodzi z rodziny ormiańskich emigrantów, którzy po pobycie w Egipcie przenieśli się do Ameryki. Studiował nauki polit. w Toronto; debiutował w 1984. Realizuje f. wg własnych sc. w założonej przez siebie wytwórni Ego Film Arts, m.in.: Filmowanie rodziny (1987) o dysfunkcjonalnej rodzinie, w której ojciec wykorzystuje kamerę do komunikowania się z żoną i synem; ? Likwidator; Kalendarz (1993), w którym gra fotografa odbywającego podróż po rodzinnej Armenii; ? Słodkie jutro; Podróż Felicji (1999); Ararat (2002). W swoich f., często posługujących się skomplikowaną, fragmentaryczną narracją, ukazuje coraz silniejsze uzależnienie człowieka od urzędów i instytucji, zastępujących naturalne funkcjonowanie grup ludzkich, takich jak rodzina, społeczność lokalna, grupy zawodowe (Likwidator; Słodkie jutro), a także obsesyjne podporządkowanie kulturze obrazu i reprodukcji, prowadzące do alienacji bohaterów (Klub Exotica, 1994; Podróż Felicji; Filmowanie rodziny). Jego dzieła uznać można za pełne ironii i rezerwy moralitety, ukazujące samotność człowieka oderwanego od kulturowych korzeni, korzystającego z substytutów prawdziwych międzyludzkich więzi, w swych działaniach pozbawionego szerszej perspektywy etycznej bądź relig.
BK

EGZORCYSTA (The Exorcist), R: William Friedkin; Sc: William Peter Blatty [Pierw: W.P. Blatty - powieść]; Z: Owen Roizman, Billy Williams; M: Krzysztof Penderecki, Mike Oldfield, Hans Werner Henze, George Crumb, Anton Webern, David Borden, Jack Nitzsche; O: Ellen Burstyn (Chris MacNeil), Max von Sydow (ksiądz Lancaster Merrin), Lee J. Cobb (por. Kinderman), Jason Miller (ksiądz Damien Karras), Linda Blair (Regan), Kitty Winn (Sharon Spencer), Barton Heyman (dr Klein), Peter Masterson (dr Barringer), Jack MacGowran; Pr: Hoya/Warner Bros.; USA, 1973; 132'; k.
F. rozpoczyna się w Iraku, gdzie o. Merrin w trakcie wykopalisk archeologicznych poczuł wezwanie do walki ze złem. Wygląda na to, że ciemny władca pragnie okazać swą moc. Akcja f. koncentruje się wokół 13-letniej Regan, która mieszka w Nowym Jorku ze swoją matką, aktorką Chris MacNeil, próbującą godzić życie prywatne i zawodowe. Kobieta odkrywa, że córka cierpi na bezsenność, ma napady nadaktywności i staje się coraz bardziej agresywna wobec otoczenia. Zaniepokojona Chris konsultuje się z lekarzami neurologami; ci decydują się na bolesne zabiegi, ale postawiona przez nich diagnoza nie przekonuje jej. Tymczasem stan dziewczynki pogarsza się i rośnie przerażenie matki, która zdaje sobie sprawę, że Regan nie jest sobą. Chris zaczyna podejrzewać, że córkę opętał diabeł: w przypływach nadludzkiej siły dziewczynka zabiła przyjaciela rodziny i pokaleczyła ją samą. Kiedy wszystkie inne środki zawodzą, Chris prosi o pomoc egzorcystę, ks. Damiena Karrasa. Ten początkowo się waha, ale w końcu decyduje się odprawić egzorcyzmy. Wahania są konsekwencją kryzysu wewnętrznego Damiena: zaczyna bowiem wątpić we własną wiarę, przeżywa załamanie swojej tożsamości kapłańskiej. Później - ponieważ nie dawał sobie rady - dołącza do niego o. Merrin, zahartowany i doświadczony egzorcysta. Starając się wspólnie wygonić demona z dziewczynki, obaj duchowni przeżywają prawdziwe piekło: Regan pluje bowiem obrzydliwymi, zielonymi wymiocinami i raz po raz z jej wnętrza wydostają się głosy nieżyjących już osób, m.in. matki ks. Damiena. Wszystkie te efekty w połączeniu z wirującą głową opętanej potęgują atmosferę grozy i wywołują przerażenie u widza. W trakcie egzorcyzmu o. Merrin umiera; ks. Karras - by pokonać złego ducha - nakazuje mu wejść w siebie, po czym wyskakuje przez okno i ginie. Regan zostaje wyzwolona.
Kto jest w końcu prawdziwym zwycięzcą? Czy egzorcyzmy wypędzały zło tylko z opętanej dziewczyny? A może także z egzorcystów, szczególnie z ks. Damiena? Zło przecież nie musi przybierać tak spektakularnych kształtów, jak w przypadku Regan. Friedkin nie daje odpowiedzi, czy zwyciężyło zło, czy też dobro; podaje raczej w wątpliwość, czy zwycięstwo którejś ze "stron" jest w ogóle możliwe. Spokój i cisza ogarniające widza na końcu f. są - paradoksalnie - bardzo niepokojące, szczególnie w perspektywie ostatniego spojrzenia "uwolnionej" Regan na koloratkę księdza. Ktoś powie, że było to spojrzenie wdzięczności, ktoś inny zauważy, że było to szydercze oko chwilowo uśpionego zła. F. zdaje się potwierdzać tezę - głoszoną przez Levinasa - że cierpienie jest aktualnym doświadczeniem jedności ducha z własnym ciałem bez możliwości zapomnienia, ani na chwilę, o ich ekstremalnej bliskości. Jeden z najsłynniejszych horrorów w historii kina, według wielu krytyków - najlepszy, doczekał się sequeli: Egzorcysta II, Egzorcysta III oraz prequela Egzorcysta. Początek; w Turcji powstał również Szatan (reż. Metin Erksan, 1974), nieudany remake.
AL