Józef Piłsudski do Polaków. Myśli, mowy i rozkazy

Szkic biograficzny         8   

Część pierwsza: Myśli

O Polsce i Polakach        58

Spustoszenia        60

Frazes i samoułuda        62

Anarchizm Polski 64

Pamięć         66

Odi et amo         68

Wyzwania         70

Carat i jego dziedzictwo         72

Mechanizm imperium         74

Rusyfikacja         77

Dziedzictwo caratu – krytyka porewolucyjnej Rosji         79

Socjalizm         82

Zarys doktryny         84

Etyczny wymiar socjalizmu         85

Socjalizm i Polska         86

Pożegnanie         89

W rycerskim kręgu         91

Mała i wielka strategia         92

Sztuka wojenna         95

Żołnierz i wódz         99

Etos wojskowy         100

O sobie samym do potomności         103

Cień matki, cień poezji         104

Siły na zamiary         105

Romantyzm celów, pozytywizm środków         107

Obraz duszy, wyobrażenie świata         108

Słusznie dumny         111

Część druga: Pisma, mowy i rozkazy

Z powodu jubileuszu Puszkina         116

Jak stałem się socjalistą          118

List do Feliksa Perla          123

W przeddzień rewolucji 1905 roku         125

Przemówienie nad grobem Józefa Kajetana Strzemieńczyka-Janowskiego         129

Do oddziałów Związków i Drużyn Strzeleckich         130

Przemówienie na bankiecie w Wiedniu         130

Rozkaz na pierwszą rocznicę wojny         131

Rozkaz na drugą rocznicę wojny         132

List do Romana Dmowskiego         134

Odezwa do mieszkańców byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego         134

Przemówienie w Mińsku Litewskim         135

Odezwa do mieszkańców Ukrainy         136

…na cześć poległych wychowanków Szkoły Podchorążych         137

Rozkaz z powodu setnej rocznicy śmierci Napoleona         139

Przemówienie o wspólnych dziejach Polski i Litwy         140

Toast na cześć prezydenta Rzeczypospolitej, Gabriela Narutowicza         143

Rok 1863        146

List do rektora Uniwersytetu Wileńskiego, Alfonsa Parczewskiego        162

Czeremoszno         164

Przemówienia utrwalone na płytach gramofonowych         168

Psychologia więźnia         170

Wywiad udzielony prasie po pierwszym dniu walk majowych         183

Rozkaz do żołnierzy         183

Przemówienie do przedstawicieli stronnictw sejmowych         185

Przy składaniu prochów Słowackiego do grobów wawelskich         185

Testament         192

Źródła tekstów          196

Piłsudski był jednym z ostatnich wielkich polityków, którzy sami pisali swoje artykuły i przemówienia. Można więc jedne i drugie uznać za wiarygodne źródła, z których czerpać będziemy myśli Piłsudskiego – z dwoma jednak zastrzeżeniami.

P o p i e r w s z e, Piłsudski jako jeden z najdłużej działających w Europie konspiratorów wiedział, że słowa służą także do ukrycia poglądów, do osłony rzeczywistych celów. Zasady tej trzymał się do końca życia. Niektóre jego wystąpienia miały więc maskujący charakter. Dotyczy to przede wszystkim skomplikowanej gry z państwami centralnymi. Jeszcze mówiąc o tej współpracy, Piłsudski przemyśliwał, jak by przejść na drugą stronę frontu, wierzył w klęskę idącą ze wschodu za zachód: w to, że Rosja przegra z Niemcami, te z kolei – z Francją i Anglią. Jeśli o tym nie będzie się pamiętać, można zbyt serio potraktować układny list do księcia Lubomirskiego, można też, wzorem kilku historyków, uwierzyć, że Piłsudski był zwolennikiem rozwiązania trialistycznego austro-węgiersko-polskiego.

Informacje na temat rzeczywistej formy wypowiedzi zniekształconej ze względów cenzuralnych wypływały nieraz dopiero po latach. Tak rzecz się miała np. ze słynnym wywiadem dla Józefa Hłaski (ogłoszonym w „Kurierze Litewskim” 25 lutego 1913 r.), kiedy to Piłsudski powtórzył swą tezę o klęsce ze wschodu na zachód, co zostało jednak pominięte w druku. Nieuwzględnianie w pracach badawczych takich okoliczności powstawania niektórych tekstów świadczyć może czasem o niewiedzy, czasem jednak o złej woli naukowców.

P o d r u g i e: jako uczeń Słowackiego i romantyków, Piłsudski często improwizował przemówienia – znamy je zatem tylko ze stenogramów i dziennikarskich streszczeń. Improwizował także wielogodzinne wykłady. O metodzie swej pracy powiedział w jednej z rozmów z Arturem Śliwińskim: Systematyczność jest przeciwna mojej naturze… muszę improwizować² . Układał sobie tylko tzw. konstytucję, tj. plan całości z rozliczeniem, jakiej sprawie ile minut poświęci. Na marginesie wypisywał czasami ważniejsze stwierdzenia albo efektowne powiedzonka. Nigdy jednak nie uczył się niczego na pamięć: patrzył na zegarek i pamiętał, by odczyt skończyć we właściwym czasie. Miał znakomicie podzielną uwagę i panował nad sytuacją, nawet bawił się nią: Spoglądam na zegarek, obliczam, ile minut mi jeszcze pozostało, a jednocześnie myślę o wywołanych wrażeniach i o tym, co powiedziałem i co za chwilę powiem, i o tym, jak się zaraz po odczycie wymknę, i co później będę robił, i o wielu innych rzeczach³.

Komentujący tę wypowiedź red. Śliwiński porównał myśli Piłsudskiego do niezależnie pracujących warsztatów tej samej fabryki. Porównanie byłoby jeszcze trafniejsze, gdyby dodał, iż jeden z tych warsztatów kierował pracą pozostałych, że miały się do siebie jak samoświadomość do świadomości. Ktoś powiedział o ludziach wybitnych, że mają więcej niż jedną duszę…

Ten romantyczny dystans, ten romantyczny styl przemówień budzi podziw, ale zarazem jest i źródłem kłopotów. Niektóre z przemówień (np. słynne przemówienie sejmowe z 29 maja 1926 r.) znamy tylko ze streszczeń prasowych. Pół biedy, jeśli te nie budziły zastrzeżeń. Bywało jednak, że nie wszyscy słuchacze tak samo zapamiętywali te same zwroty, i to dość istotne. Wielkim znakiem zapytania jest np. zakończenie najpiękniejszej i najważniejszej ze światopoglądowych mów Piłsudskiego – przy składaniu prochów Juliusza Słowackiego do grobów wawelskich (28 czerwca 1927 r.). Wedle jednej z relacji, zakończywszy przemówienie, Marszałek zwrócił się do oficerów otaczających trumnę poety:

W imieniu rządu Rzeczypospolitej polecam panom odnieść trumnę do krypty królewskiej, by królom był równy. Wedle innej, ostatnie słowa brzmiały: bo królom był równy.

Wersję pierwszą przyjęli wydawcy Pism zbiorowych Piłsudskiego (t. IX, 76), drugą odnotowując w przypisie. Jeśli jednak zna się fascynację Piłsudskiego Słowackim, jeśli wie się, że Marszałek znał na pamięć Beniowskiego, Wacława, całe partie Króla Ducha, jeśli wmyśli się w poprzedzające ów rozkaz słowa przemówienia, głoszące, że poeta idzie, by żyć dalej, nie tylko z naszym pokoleniem, lecz i z tymi, którzy nadejdą, że idzie jako Król Duch – skłonnym się będzie przyjąć raczej drugą wersję.

Słowacki nie b ę d z i e równy królom, on był im równy swoim poetyckim czynem, od wielu był nawet większy. Są bowiem ludzie i są prace ludzkie tak silne i tak potężne, że śmierć przezwyciężają (t. IX, 72). Nie można jednak odmówić do końca racji wywodom, które w wypowiedzi Piłsudskiego będą widzieć p r z y w r ó c e n i e  s p r a w i e d l i w o ś c i. Słowacki był równy królom – lecz nie było to dotąd uznane. Wprowadzenie jego zwłok na Wawel naprawi tę niesprawiedliwość i uczyni, b y b y ł r ó w n y  królom w powszechnym odczuciu społeczeństwa.

Frazes i samoułuda

Polacy chcą niepodległości, lecz pragnęliby, by ta niepodległość kosztowała dwa grosze wydatków i dwie krople krwi. [l]

*

Żadne zdrowe społeczeństwo nie będzie, bez zdobycia się na opór czynny, znosić gospodarki bandytów, podtrzymywanych przez władze, i władz, podtrzymywanych przez bandytów. [2]

*

Nawet bandyta musi umieć chcieć i za to swoje pragnienie umieć się narażać, a my, ogół polski, nie umiemy chcieć. Chcemy wszystko wyjęczyć, wygadać. Upewniamy samych siebie, że można Polskę wyszachrować, że ofiary są zbyteczne. [3]

*

Zgnuśnieliśmy bezwarunkowo i uczyć się musimy od nowa odwagi i waleczności. Pół stulecia pokoju, brak własnej armii, teoria pracy organicznej, oryginalny anarchizm groszorobów odrzucających konieczność formy państwowej dla narodu uczyniły z nas społeczeństwo najbardziej pokojowo usposobione na świecie. Jesteśmy ideałem pacyfistów. [4]

*

Powoływać się na Kościuszkę, posługiwać się jego imieniem, zachwycać się nim i solidaryzować się z jego ideałami może każdy bezkarnie, bez konsekwencji i kosztów. Bo Kościuszko nie żyje. Kto solidaryzuje się ze mną, musi płacić wysiłkiem, męką, trudem, ofiarą z wolności, z życia. Kiedyś, gdy mnie już nie będzie, będę miał także miliony równie zapalczywych i podobnie im nie ryzykujących wielbicieli. [5]

*

Nie ma lepszej pożywki chorobotwórczej dla bakteryj fałszu i legend, jak strach przed prawdą i brak woli. [6]

*

Państwa i narody, które na podstawie kłamstwa, na podstawie negowania prawdy podają myśl polityczną, dążą do zguby. [9]

Rozkaz na pierwszą rocznicę wojny

Ożarów pod Lubartowem, 5 sierpnia 1915.

Żołnierze!

Rok temu z garścią małą ludzi, źle uzbrojonych i źle wyposażonych, rozpocząłem wojnę. Cały świat stanął wtedy do boju. Nie chciałem pozwolić, by w czasie, gdy na żywym ciele naszej ojczyzny miano wyrąbać mieczami nowe granice państw i narodów, samych tylko Polaków przy tym brakowało. Nie chciałem dopuścić, by na szalach losów, ważących się nad naszymi głowami, na szalach, na które miecze rzucono, zabrakło szabli polskiej!

Że szabla nasza była małą, że nie była godną wielkiego 20-milionowego narodu, nie nasza w tym wina. Nie stał za nami naród, nie mający odwagi spojrzeć olbrzymim wypadkom w oczy i oczekujący w biernej „neutralności” jakiejś dla siebie od kogoś „gwarancji”.

Żołnierze! Poszliście za moim rozkazem bez wahania, bez chwili namysłu, czy los wasz nie będzie podobnym do losu tylu poprzedzających nas pokoleń żołnierzy polskich. Poszliście, by stanąć w obronie, jeśli już nie szczęścia ojczyzny, to przynajmniej jej honoru.

Rok minął. Wyrobił się z nas ten typ żołnierza, jakiego nie znała dotąd Polska. Nie brawura, nie błyskotka żołnierska stanowi najistotniejszą naszą cechę, lecz ten przedziwny spokój i równowaga w pracy bez względu na przeciwności, jakie nas spotykają. Z młodego chłopaka w naszej atmosferze wyrabia się szybko spokojny, równy, stary żołnierz, przygotowany na długą i żmudną pracę, nie spalający się, jak słoma, w pierwszym, drobnym ogniu.

Żołnierze i towarzysze broni! Rok ciężkiej pracy minął. Pracy tak ciężkiej, tylu obstawionej przeszkodami, że gdy się obejrzymy na nią, dziw bierze, że istniejemy, że dawno już rodzime bory nie szemrzą po nas swej pieśni żałobnej, po nas, po polskich żołnierzach z wielkiej wojny 1914–1915 r.

I teraz, po roku wojny, jak w początku, jesteśmy tylko awangardą wojenną Polski, a także Jej awangardą moralną z umiejętnością zaryzykowania wszystkim, gdy ryzyko jest konieczne.

Żołnierze! Dziś po roku wojny i pracy smutno mi, że powinszować wam olbrzymich triumfów nie mogę, lecz dumny jestem, że dzisiaj z większym spokojem niż rok temu mogę do was, jak ongi, zawołać: Chłopcy! Naprzód! Na śmierć czy na życie, na zwycięstwo czy na klęski – idźcie czynem wojennym budzić Polskę do zmartwychwstania!

J. Piłsudski. [8]