Ogołocony ołtarz, jak Jezus odarty z szat. Obrzędy Wielkiego Czwartku
Ojciec Święty umywa nogi dwunastu kapłanom podczas wielkoczwartkowej liturgii w Bazylice św. Piotra 20 kwietnia 2000 r. Fot. Adam Bujak z albumu „Wielki Tydzień z Janem Pawłem II”. (...) W IV w. rozciągnięto obchody Paschy na trzy dni (Triduum Sacrum) – Wielki Piątek, Wielką Sobotę i Wielką Niedzielę. Według relacji Egerii w Wielki Czwartek wierni zbierali się na Mszy św. o godzinie 14 w kościele na Golgocie (Martyrium). Następnie szli do kaplicy zwanej „Krzyżem”; tego właśnie dnia jedyny raz w roku biskup odprawiał tam Eucharystię (Oblatio) i wszyscy wierni przystępowali do Komunii św. Potem rozchodzono się do domów, by spożyć bardzo skromny posiłek, a następnie gromadzono się na Górze Oliwnej w kościele Inbomon, gdzie śpiewano pieśni, czytano Pismo Święte, modlono się i czuwano w Getsemani. Po północy udawano się na miejsce pojmania Jezusa, gdzie również odczytywano stosowny fragment Ewangelii. Tam też [w kościele Eleona, czyli „Ojcze nasz” na Górze Oliwnej] do godziny niemalże piątej w nocy odmawia się ciągle to hymny, to antyfony stosowne do czasu i miejsca, podobnie też czytane są lekcje przeplatane modlitwami. Czytane są więc ustępy z Ewangelii, w których Pan przemawia do uczniów tego dnia siedząc w tej grocie, która znajduje się w owym kościele – poświadczała w swym pamiętniku Egeria. Nad ranem wierni odprowadzali biskupa do Bazyliki św. Krzyża, gdzie jeszcze czytano opis Męki Pańskiej. Jak więc widać, ówcześni wierni przeżywali Triduum Sacrum niezwykle mocno, naprawdę wczuwali się całą swą duszą w Mękę Chrystusa.
Góra Oliwna, rozległy blok wapienny o licznych rozgałęzieniach, którego najwyższy szczyt ma wysokość 818 m, oddzielona była od Jerozolimy doliną Cedronu i strumieniem o tej samej nazwie. U jej podnóża rozciągały się ogrody oliwne, wśród nich ogród Getsemani. (...)
W pochodzącym z V w. Sakramentarzu gelazjańskim papieża Gelazjusza I występują trzy Msze św. na Wielki Czwartek. Pierwszą (Missa pro reconciliatione), czyli Mszę św. o pojednanie, celebrowano w intencji publicznych pokutników, których tego dnia przywracano na łono Kościoła. Druga, podczas której błogosławiono oleje święte, to Missa chrismatis. Trzecia, Missa ad vesperum, celebrowana była wieczorem na pamiątkę ustanowienia Eucharystii.
Od pierwszych wieków chrześcijaństwa aż do średniowiecza panował zwyczaj, by godziny ranne Wielkiego Czwartku poświęcać pojednaniu grzeszników. Chodziło o tych, którzy popełnili któryś z trzech największych grzechów (tria capitalia) – zabójstwo, cudzołóstwo oraz świętokradztwo lub zaparcie się wiary. Winowajca był w swoim otoczeniu powszechnie znany; kiedy odprawiał pokutę, chodził w ubiorze ze zgrzebnego płótna (wór pokutny z otworami na głowę i ręce), będącym nie tylko zewnętrznym znakiem żalu za grzechy, ale też przestrogą dla innych, mogących popełnić podobne czyny. W czasie liturgii celebrans zdejmował kary, nałożone za winy publiczne, i przyjmował grzeszników na nowo do wspólnoty kościelnej. Pojednanie grzeszników dokonujące się w Wielki Czwartek miało ogromne znaczenie moralne i teologiczne, łączyło się z modlitwami, Mszą św., wieloma obyczajami i przywilejami. Np. działające w Krakowie od 1595 r. Arcybractwo Męki Pańskiej mogło tego dnia wykupić od śmierci jednego skazańca. Ułaskawiony uczestniczył następnie w pokutnej procesji do kościoła Franciszkanów. Szedł między dwoma braćmi, trzymając w jednej ręce zapaloną świecę, a w drugiej trupią czaszkę. Potem całą noc pokutował, leżąc na posadzce przed wizerunkiem Smętnej Dobrodziejki Krakowa, czyli Matki Bożej Bolesnej. Również później bracia mieli nad nim pieczę.
Triduum Sacrum (Triduum Paschalne) to według dekretu Maxima redemptionis z 1955 r. Triduum Chrystusa ukrzyżowanego, pogrzebanego i wskrzeszonego. Dziś rozpoczyna je w Wielki Czwartek Msza św. Wieczerzy Pańskiej, a kończą II Nieszpory w Niedzielę Wielkanocy. Według św. Augustyna Triduum nie jest przygotowaniem do święta zmartwychwstania, ale wraz z nim tworzy jeden obchód tajemnicy paschalnej. Wydarzenia od Męki aż po chwalebne Zmartwychwstanie są bowiem ściśle i nierozerwalnie ze sobą związane. Ponieważ obchody Triduum Paschalnego rozpoczynają się dopiero wieczorną Eucharystią, poranna Msza św. Krzyżma, zwana też Olejową, nie przynależy do nich bezpośrednio. Zresztą sprawuje się ją tylko w kościele katedralnym pod przewodnictwem biskupa miejsca ze współudziałem kleru diecezjalnego. Liturgia ta ma ukazywać jedność Kościoła w diecezji. Zgodnie ze zwyczajem wprowadzonym w 1970 r. obecni na niej prezbiterzy dokonują po homilii odnowienia przyrzeczeń kapłańskich. Potem następuje obrzęd święcenia trzech rodzajów olejów. Są to: krzyżmo (oleum chrismum), czyli oliwa zmieszana z wonnym balsamem koloru czarnego, służąca do udzielania sakramentów chrztu, bierzmowania i kapłaństwa, do konsekracji kościoła, ołtarza czy innych przedmiotów liturgicznych; olej chorych (oleum infirmorum) do udzielania sakramentu namaszczenia oraz olej katechumenów (oleum catechumenorum) do udzielania chrztu dorosłym. Z Pisma Świętego wiemy, iż olejem namaszczano królów oraz kapłanów. Obrzęd błogosławieństwa olejów ukazuje ścisły związek wszystkich sakramentów świętych z ofiarą Chrystusa, zaś olej jest symbolem mocy Bożej udzielanej w momencie namaszczenia.
Wieczorem celebrowane są wydarzenia, które rozegrały się w jerozolimskim Wieczerniku, na Górze Oliwnej i w Pałacu Najwyższego Kapłana. Pod względem liturgicznym to koniec Wielkiego Postu, a początek Świętego Triduum Paschalnego. W czasie tym wspominamy mękę, śmierć i zmartwychwstanie Jezusa Chrystusa i współcierpimy ze Zbawicielem. W Wieczerniku Pan Jezus odprawił pierwszą Eucharystię. Była to wieczerza pożegnalna, która zapowiadała też krwawą Ofiarę na krzyżu, jaka niebawem miała się dokonać dla zbawienia świata. (...)
Msza św. Wieczerzy Pańskiej to jedyna, oprócz Mszy św. Krzyżma, Eucharystia w Wielki Czwartek. Zgodnie z tradycją nie wolno tego dnia odprawiać Mszy św. bez udziału ludu. Liturgia, jak wiadomo, upamiętnia ustanowienie Najświętszego Sakramentu – przeistoczenia chleba i wina w Ciało i Krew Chrystusa. Ma ona charakter bardzo uroczysty, bo taki też charakter miała Ostatnia Wieczerza, którą Jezus spożywał z apostołami. Była to w Jego czasach tradycyjna uczta paschalna na pamiątkę wyjścia Izraelitów z niewoli egipskiej i przymierza 
Bazylika Agonii w Ogrodzie Oliwnym wzniesiona w miejscu okupionej krwawym potem modlitwy Pana Jezusa oraz miejscu Jego pojmania przez żołdaków. Świątynię zbudowano ze składek wielu narodów po II wojnie światowej. Fot. Adam Bujak zawartego z Bogiem. Dla Chrystusa chleb łamany z apostołami oraz wino pite z jednego kielicha były znakami nowego przymierza z Bogiem. Tak jak krew baranka ocaliła domy żydowskie od dotknięcia śmierci, tak Krew Chrystusa chroni wierzących przed wiecznym potępieniem.
Czytania mszalne nawiązują ściśle do wspominanych w wieczór Wielkiego Czwartku wydarzeń. We fragmencie Księgi Wyjścia opisana jest starotestamentowa uczta, poprzedniczka Ostatniej Wieczerzy. W drugiej perykopie z 1 Listu św. Pawła do Koryntian znajduje się najstarszy przekaz z Nowego Testamentu o ustanowieniu Eucharystii, a we fragmencie Ewangelii wg św. Jana otrzymujemy opis umywania nóg. Prawo składania ofiary w imieniu wspólnoty wiernych Pan Jezus przekazał apostołom oraz ich następcom i tak ustanowiony został sakrament kapłaństwa. Mówiąc: To czyńcie na moją pamiątkę!, Jezus uczynił apostołów pierwszymi szafarzami Eucharystii.
Przed rozpoczęciem wieczornej liturgii opróżnia się tabernakulum, w którym przez cały rok przechowywany jest Najświętszy Sakrament. Pozostaje ono puste aż do Nocy Zmartwychwstania. Podczas Mszy św. Wieczerzy Pańskiej konsekruje się też dostateczną liczbę komunikantów, aby ich wystarczyło także na dzień następny, gdyż w Wielki Piątek nie sprawuje się Najświętszej Ofiary.
W Wielkim Poście, zgodnie z zaleceniami Kongregacji ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, zakazane jest przyozdabianie ołtarza kwiatami, dlatego również w Wielki Czwartek nie ma ich w kościołach. Choć do Wigilii Paschalnej opuszcza się we wszystkich celebracjach wielkopostnych, także w niedziele i święta, śpiew „Alleluja” oraz „Chwała na wysokości”, to podczas Mszy św. Wieczerzy Pańskiej uroczyście śpiewana jest Gloria przy wtórze organów i donośnym biciu dzwonów. Potem jednak organy milkną i do Wigilii Paschalnej używa się w liturgii jedynie drewnianych kołatek (crepitacula), wydających głuchy dźwięk przypominający uderzenia młotka przy wbijaniu gwoździ. Zwyczaj ten, zwany „postem dla uszu”, sięga czasów Karola Wielkiego (800-814). Oddaje wielką pokorę oraz poddanie się cierpieniu przez Pana Jezusa. To także oznaka żałoby po Zbawicielu, który okrutnie wycierpiawszy, umiera za nasze grzechy.
Oznaką smutku i żałoby – „postem dla oczu” – jest także nawiązanie do dawnych zwyczajów, kiedy zasłony okrywały krzyże przez cały Wielki Post. Obecnie fioletowa materia spowija je od V niedzieli wielkopostnej do liturgii ku czci Męki Pańskiej w Wielki Piątek.
Ważnym obrzędem wielkoczwartkowej liturgii jest Mandatum, czyli obmycie nóg dwunastu mężczyznom, przedstawicielom całej wspólnoty, przy wtórze pieśni „Przykazanie nowe daję wam”, „Nie ma większej miłości”. Nazwa Mandatum pochodzi właśnie od słów Pana Jezusa: Mandatum novum do Vobis (Przykazanie nowe daję wam), a liczba 12 nawiązuje zarówno do dwunastu pokoleń Izraela, jak i dwunastu apostołów. Symbolizuje ona jednocześnie pełnię pod względem ilości i jakości. Ten stary zwyczaj był za czasów św. Benedykta praktykowany we wspólnotach zakonnych codziennie podczas wydawania żywności ubogim. Około 800 r. w niemieckim opactwie Reichenau napisano nawet specjalny hymn, który w trakcie takiej posługi ubogim był śpiewany. To Ubi caritas et amor, czyli dobrze nam znana pieśń „Gdzie miłość wzajemna i dobroć”, która przetrwała do naszych czasów i wykonywana jest podczas wielkoczwartkowej liturgii. Obrzęd umycia nóg pojawił się zaś około XII w. Według Mszału Rzymskiego Piusa V z 1570 r. sprawowany był po Mszy św. Obecnie, zgodnie z reformą Piusa XII (dekret Maxima Redemptionis Nostrae Mysteria z 16 listopada 1955 r.), odbywa się po homilii. O ile wcześniej jego sprawowanie było zarezerwowane tylko dla biskupów i opatów, obecnie zaleca się jego wykonywanie w każdej parafii. Stanowi bowiem przypomnienie przykazania miłości i wyraża prawdę, że Kościół nie jest po to, żeby mu służono, lecz aby służyć.
Po zakończeniu Mszy św. ma miejsce uroczyste przeniesienie Najświętszego Sakramentu w okrytej białym welonem monstrancji do specjalnie przygotowanej kaplicy adoracji. Kaplica ta zwana jest w polskiej tradycji popularnie Ciemnicą (miejsce puste i ciemne), a w języku liturgii – ołtarzem wystawienia; po Soborze Watykańskim II unika się nazwy Ciemnica. Obrzęd ten, znany już w XII w., jest niezwykle wymowny i bogaty w znaczenia. Przypomina drogę Zbawiciela po spożyciu Ostatniej Wieczerzy na samotne czuwanie do ogrodu Getsemani, pojmanie Go w Ogrójcu, trzymanie w więzieniu aż do rozpoczęcia procesu, zniewagi doznawane podczas przesłuchania. Być może dlatego niegdyś Wielki Czwartek nazywano Cierniowym. Zachowany do dziś zwyczaj śpiewania podczas procesji do Ciemnicy hymnu Pange Lingua Gloriosi („Sław języku tajemnice Ciała i Najświętszej Krwi”) pochodzi od św. Tomasza z Akwinu. Śpiewowi wiernych towarzyszy zwykle dźwięk kołatek. Biały welon przykrywający monstrancję nawiązuje do całunu, którym po śmierci okryto ciało Chrystusa.
Już w średniowieczu zaczęto budować specjalne ołtarze – Ciemnice, w których do liturgii Wielkiego Piątku umieszczano Najświętszy Sakrament. Dziś dawna Ciemnica to miejsce adoracji Najświętszego Sakramentu w ciszy i zadumie.
Po zakończeniu liturgii kapłan lub diakon zdejmuje z ołtarza świece, mszał, krzyż i obrus. Do X-XI w. było to stosowane codziennie, po każdej Mszy św. Ponieważ ołtarz to symbol Chrystusa, zwyczaj ten, zwany denudatio altaris, symbolizuje odarcie Pana Jezusa z szat przed ukrzyżowaniem oraz opuszczenie Zbawiciela przez bliskich. Niegdyś zmywano mensę ołtarzową wodą z winem na znak, iż z serca Chrystusowego wypłynęły krew i woda. Następuje też wygaszenie wiecznej lampki nad tabernakulum. (...)
Jolanta Sosnowska
*
Powyższe fragmenty pochodzą z artykułu Jolanty Sosnowskiej, który ukazał się w miesięczniku WPiS nr 53.
Zapraszamy do naszej Księgarni Internetowej po miesięcznik WPiS oraz po książki pomagające w przeżywaniu Triduum Paschalnego:
Prenumerata miesięcznika WPIS na rok 2025. Wydanie drukowane
Miesięcznik „Wpis” już od piętnastu lat pozostaje wierny swym założeniom i przedstawia Czytelnikom podstawowe wartości, a więc wiarę, patriotyzm i sztukę.
Publikują u nas tak znakomici autorzy, jak m.in.: Adam Bujak, ks. prof. Waldemar Chrostowski, Leszek Długosz, prof. Ryszard Kantor, dr Marek Klecel, ks. prof. Janusz Królikowski, prof. Grzegorz Kucharczyk, dr Monika Makowska, prof. Aleksander Nalaskowski, prof.
Św. Jan Paweł II Wielki na drodze Chrystusa
Zamieszczone w tej książce rozważania Drogi Krzyżowej zostały napisane przez krakowskiego metropolitę abp. Marka Jędraszewskiego na nabożeństwo, które w roku 2020 miało zostać odprawione w Nowej Hucie. Nie mogło być odprawione z powodu pandemii koronawirusa. Ale te bardzo ciekawe, warte utrwalenia rozważania ukazują się w postaci książkowej.
Via Crucis. Rozważania Drogi Krzyżowej
Wszyscy kojarzymy wielkopiątkowe Drogi Krzyżowe z Janem Pawłem II w Koloseum, pamiętamy, jak wielkim czcicielem Krzyża był polski Papież. Mało kto jednak wie, że Ojciec Święty niemal co piątek odprawiał nabożeństwo Drogi Krzyżowej na… dachu Pałacu Apostolskiego. Znajduje się tam ogród z 14 stacjami wykonanymi na polecenie Pawła VI.
Droga Krzyżowa
Adoracja i refleksja splatają się nierozłącznie podczas przeżywania nabożeństwa Drogi Krzyżowej. Pasyjna modlitwa wznosi nas ku cierpiącemu za nasze grzechy Bogu, pozwala przechodzić przez poszczególne stacje Chrystusowej męki, rozważać je w kontekście tamtych wydarzeń, ale i w kontekście własnego życia, by przepraszać za własne winy.
Tajemnice Ziemi Świętej
Najnowsze, długo oczekiwane wydanie bestsellerowego albumu Adama Bujaka o Ziemi Świętej. Dwa tysiące lat temu po spalonej słońcem Samarii, Galilei, Judei wędrował Chrystus. Teraz te same szlaki przeszło dwóch artystów. Twórca słowa i twórca obrazu. Poeta i fotografik – Marek Skwarnicki i Adam Bujak.
Polska i Krzyż
Piękno, niezachwiana moc i potęga Krzyża. Związanie losów Rzeczypospolitej, od narodzin po dzień dzisiejszy, z Krzyżem oraz nieprzemijająca nadzieja pokładana w Chrystusie – to temat tej książki. Wybitni autorzy i uczeni, wielcy patrioci, utrwalają słowem, a mistrz Adam Bujak obrazem wizerunek Polski wiernej Bogu od jedenastu wieków. Bez chrześcijaństwa nie byłoby ani naszego państwa, ani naszego narodu.
Arcybractwo Męki Pańskiej
Jedyny dotychczas album o Arcybractwie Męki Pańskiej istniejącym nieprzerwanie od 414 lat przy kościele franciszkanów w Krakowie. Odsłaniający zwyczaje i tradycje braci, których celem jest uświęcanie się poprzez rozpamiętywanie Męki Pańskiej. W dawnych czasach mogli oni również wykupić więźniów, nawet skazanych na śmierć. Dziś uczestniczą w nabożeństwach Męki Pańskiej odprawianych w bazylice franciszkańskiej w każdy piątek Wielkiego Postu.
PAKIET Świat Chrystusa tomy 1-3 w cenie 199 zł
Świat Chrystusa to monumentalna trzytomowa historia świata w okresie życia i działalności Jezusa Chrystusa. Obejmuje lata od 6 roku przed narodzeniem, aż do śmierci krzyżowej Jezusa z Nazaretu. Autor, wybitny historyk i znakomity pisarz, prof. Wojciech Roszkowski, pracował nad swoim dziełem prawie pół wieku. Oparł się na idei zawartej w Liście św.
WPIS 03/2025 (e-wydanie)
Marcowy numer „Wpisu” – Waszego ulubionego miesięcznika, jest już dostępny! Jak każdego miesiąca przygotowaliśmy dla Was cały cykl felietonów na aktualne tematy, podobnie jak serię artykułów powiązanych z bieżącymi rocznicami i wydarzeniami.
Komentarze (0)
Publikowane komentarze są prywatnymi opiniami użytkowników serwisu. Redakcja nie ponosi odpowiedzialności za ich treść. Wpisy są moderowane przed dodaniem.